Już w 1319 r. Świebodzin wymieniony był jako miasto. Po okresie administracji książęcej, w końcu XIV w. kształtowały się podstawy samorządu miejskiego. Wiemy, że już w 1397 r. radę miejską tworzyło sześciu rajców, wybieranych przez ogół mieszczan. O pierwszym burmistrzu i przysięgłych miejskich słyszymy w 1418 r., a pierwszego burmistrza z imienia znamy z 1430 r.
W początkach XV w. ukształtował się już pełen samorząd miejski, oparty na licznych przywilejach miejskich. Wiemy z tego okresu również o istnieniu lokalnych podatków jako podstawy finansowej funkcjonowania samorządu. Samorząd urzędował w istniejącym już prawdopodobnie wówczas ratuszu miejskim. Materialnym śladem działalności rady, przysięgłych miejskich, burmistrza i niewątpliwie pisarza miejskiego były, powstałe w tych czasach pierwsze księgi miejskie (1413 r.). Większość spraw sądowych spoczywała w rękach sądu dworskiego (nadwornego) z siedmioma ławnikami, wyznaczonego przez władze w Głogowie (1375 r.). Urząd wójta zaniknął w mieście stosunkowo wcześnie.
Wielkim sukcesem mieszczan świebodzińskich było uzyskanie w 1469 r. pełnych praw miejskich, na wzór obowiązujących w Głogowie.
Specyfika położenia Świebodzina, jako enklawy śląskiej w otoczeniu posiadłości brandenburskich spowodowała, że dużego znaczenia na sposób funkcjonowania miasta nabrał od końca XV w. urząd komendanta zamku, czyli zwierzchniej władzy książęcej. Komendanci mianowali rajców miejskich, zgodnie z propozycjami mieszczan oraz wyznaczali sędziego miejskiego (1489 – 1561). Miasto przez ponad 100 lat (XVI – XVII w.) miało swoich patronów w kolejnych komendantach zamku z rodu von Knobelsdorff.
Mieszczanie uzyskiwali stopniowo rozszerzenie swoich uprawnień sądowych, zwłaszcza dla licznych w początkach XVI w. spraw o napady, gwałty i spraw cechowych oraz organizowali straż obywatelską (bractwo strzeleckie – 1536 r.). U nowych władców habsburskich zabiegali o potwierdzenie swoich dawnych przywilejów i wolności (m. in. w r. 1537, 1577, 1611, 1622).
O randze Świebodzina w tym czasie świadczy prawo używania czerwonego wosku przy wyciskaniu pieczęci na oficjalnych dokumentach (1511 r. – dające m. in. miastu uprawnienia sądowe wobec osób pochodzenia szlacheckiego).
Zasobne w XVI w. miasto odzyskało w 1561 r. prawo swobodnego wyboru rady miejskiej i mistrzów cechowych. Część spraw sądowych spoczywała w rękach siedmiu (później dwóch) ławników miejskich, wybieranych przez radę, a zatwierdzanych przez komendanta zamku.
W burzliwym okresie wojny 30 – letniej prace samorządu miejskiego prawie ustały. Potem powrócono jednak do systemu mianowania samorządu (burmistrza i pięciu rajców) i komendanta zamku, który kierował się od tego czasu kryterium wyznaniowym (tylko katolicy – 1666). Ponownie sięgnięto po wolny wybór rady miejskiej w 1672 r., a prawa i porządek w mieście uregulowano specjalnymi statutami (1678 r.).
W 1652 r. wprowadzono ściślejszy nadzór nad działalnością władz miejskich przez Urząd Królewski w Głogowie. Dotyczyło to zwłaszcza podatków i ingerencji w sprawy wewnątrzmiejskie. W tym czasie zaczęto przywracać ograniczony samorząd w sprawach ekonomicznych, a rozwojowi miasta miała sprzyjać modna wówczas m. in. w Austrii odmiana merkantylizmu, czyli szkoła tzw. kameralistów, polegająca na ograniczeniu importu i próbach rozwoju rynku wewnętrznego.
W ostatnim dziesięcioleciu XVII w. cały system organizacji władz miejskich został rozbudowany i zunifikowany. Zorganizowano sąd miejski i wprowadzono urząd syndyka, który miał czuwać nad zgodnością działań samorządu miejskiego z prawem królewskim. Zrezygnowano z dawnego modelu dwuczłonowego rady i ławy miejskiej na rzecz trzyelementowego: Kolegium Rady, Kolegium Sądowe, Kolegium Ekonomiczne. W skład Kolegium Rady wchodzili: burmistrz, przewodniczący rady (prokonsul), sekretarz, syndyk oraz przedstawiciel mieszczan. Kolegium Sądowe składało się z sędziego, ośmiu członków i sekretarza. Kolegium Ekonomiczne natomiast z 8 przedstawicieli mieszczan, desygnowanych przez władze cechowe i Inspektora Urzędu Królewskiego w Głogowie.
Rywalizacja pomiędzy Kolegium Rady a Kolegium Ekonomicznym spowodowała wzrost znaczenia i wpływów Urzędu Królewskiego, o czym świadczył m. in. fakt, że sekretarze Rady otrzymywali nawet tytuły cesarskich notariuszy. Także bogate mieszczaństwo szukało protekcji i wsparcia nie w Radzie, tylko wśród urzędników cesarskich.
Na początku XVIII w. rozszerzono skład Rady, wzmacniając jednocześnie jej organ wykonawczy (magistrat) oraz reorganizując registraturę (zbiór dokumentów bieżących) miejską.
Administracja pruska (od 1742 r.) przyniosła okres ograniczenia praw samorządu, poprzez nadanie mu charakteru urzędu królewskiego oraz włączenie w system biurokratyczny i surowy system podatkowy. W 1742 r. powołano komisarza miejskiego, a w magistracie wprowadzono dyscyplinę wojskową, odgórnie kasując wiele spraw, w które uwikłane były władze miejskie. W Głogowie, na miejsce Urzędu Królewskiego, powołano organ zarządzając – fiskalny (Kamerę Domen i Wojen), który sprawował bezpośredni nadzór nad wszystkimi miastami Ks. Głogowskiego.
W 1745 r. Fryderyk II wydał odgórnie „Reglament”, ustalający skład, zakres kompetencji i obowiązków władz miejskich. Pragmatykę urzędniczą zamieniono na pełną dyspozycyjność. Uporządkowano równocześnie kancelarię (w 1743 r. sporządzono w Świebodzinie opis akt przechowywanych w urzędzie zaprowadzając nowe księgi, w tym dotyczące rachunków miejskich oraz rejestry podatkowe). W 1748 r. uściślono sposób formułowania protokołów z posiedzeń, wprowadzono także obowiązkowe rejestry pism i kopiariusze. W związku z ilością spraw i biurokratyzmem pruskim, zaczęto się posługiwać w magistracie formułami i drukami urzędowymi oraz wprowadzono opłaty skarbowe.
W latach 1771 – 82 zreorganizowano sądownictwo miejskie z sędzią miejskim na czele (Justitzbirgermeister). Rozbudowano aparat wykonawczy z burmistrzem (Stadtdirektor) i jego zastępcą (Polizeidirektor), w praktyce niezależnym od niego, tylko od władz zwierzchnich. Jednocześnie rada miejska zwoływana rzadko, stała się organem doradczym. Władza opierała się w ten sposób na trzech najważniejszych urzędach: burmistrza, dyrektora policji i sędziego.
Ogłoszone w Prusach w 1808 r. nowe prawo miejskie (okres reform Steina – Hardenberga), kształtujące najogólniej ustrój miejski w mieście do 1945 r., dawało prawo wyboru rady wyłącznie mieszkańcom płacącym podatki, a nie jak dawniej – przedstawicielom stanów (właściciele dóbr, członkowie cechów, kościół). Pozycja burmistrza zmieniła się: z reprezentanta lokalnej społeczności stał się przedstawicielem władzy centralnej. W przeciągu XIX w. zreformowano również całkowicie sądownictwo miejskie, skupiając je w rękach najpierw królewsko – krajowego sądu miejskiego, a następnie urzędu sądowego (od 1879 r.).
Istotnymi były przeprowadzone w latach 1872 – 75 reformy administracji terytorialnej i samorządu, wprowadzające w ustawie o organizacji powiatu instytucję landrata i umiejętnie łączące współdziałanie władzy państwowej z organami samorządu terytorialnego.
W XX w., zwłaszcza od lat 30 – tych, samorząd miejski i sądy były scentralizowane i podlegały wielu ograniczeniom, począwszy od 1933 r., tj. od powstania w Niemczech totalitaryzmu nazistowskiego.
W latach 1933 – 1990 samorząd miasta Świebodzina praktycznie nie istniał, ponieważ wszystkie instytucje publiczne podlegały hierarchicznie różnym organom władzy politycznej i administracyjnej wyższego szczebla scentralizowanego ustroju państwa, a obywatele zostali pozbawieni demokratycznych praw wyborczych. Okres ten obejmował lata dyktatury nazistowskiej w Niemczech (1933 – 1945) oraz okres tzw. Polski Ludowej będącej państwem totalitarno – komunistycznym.
W XX w. dla dziejów miasta najważniejszy był 1945 r., w którym Świebodzin wszedł w skład państwa polskiego i zmienił skład narodowościowy z niemieckiego na polski.
W latach Polski Ludowej (1945 – 1990) istniejąca tzw. rada narodowa była instytucją fasadową i pseudodemokratyczną. Dopiero w wyniku zmiany ustroju politycznego Polski w 1989 r. tj. powstania systemu parlamentarno – demokratycznego zaistniały warunki powstania ustroju demokracji lokalnej w Świebodzinie. Jednakże kształt terytorialny gmina otrzymała już w 1975 r., będąc do 1990 r. podstawową jednostką terytorialną administracji państwowej.
Po uchwaleniu przez parlament poprawek konstytucyjnych dotyczących samorządu. Powstanie demokracji lokalnej, podobnie jak demokracji terytorialnego i ustawy samorządowej (1990 r.) oraz ustaleniu granic i siedziby gminy na mocy rozporządzenia Rady Ministrów powstały pełne warunki ustanowienia demokratycznej wspólnoty samorządowej mieszkańców w gminie miejsko – wiejskiej Świebodzin.
Powstanie demokracji lokalnej, podobnie jak demokracji w całym państwie nastąpiło po długim okresie totalitaryzmu. Oznaczało to brak tradycji i ukształtowanej demokratycznej kultury politycznej. Niemniej w dalekiej przeszłości istniały instytucje charakterystyczne dla ustroju demokratycznego. W przypadku gminy Świebodzin odnoszenie się do przeszłości miało specyficzny charakter. W sensie terytorialnym były pewne elementy demokratyczne i samorządowe społeczności lokalnej miasta od późnego średniowiecza z przerwami do 1933 r. tj. do powstania w mieście rządów partii nazistowskiej. Natomiast w sensie etniczno – narodowym wartości demokracji lokalnej zostały przerwane w 1939 r. w wyniku rozpętania II wojny światowej przez Niemcy i Związek Sowiecki. Samorządność gmin dobrze funkcjonowała w Polsce w okresie międzywojennym oraz w czasach zaborów, szczególnie w II połowie XIX wieku i na pocątku XX wieku w zaborze pruskim i austriackim. Ponadto tradycja samorządności gmin miejskich była w Polsce w miastach królewskich i niektórych prywatnych od XIV do XVIII w., czyli w okresie monarchii stanowej i demokracji szlacheckiej. Unowocześnienie samorządu miast do warunków państwa oświeconego nastąpiło aktem Konstytucji 3 Maja, ale zostało przerwane przez imperialną Rosję.
Do powstania rzeczywistego demokratycznego ustroju gminy jako wspólnoty samorządowej mieszkańców przyczyniły się następujące postanowienia ustawy samorządowej. Po pierwsze wprowadzono demokratyczne zasady ordynacji wyborczej do rady miejskiej. Gmina stała się samorządem terytorialnym, a nie najniższym szczeblem hierarchii organów władzy państwowej. Ponadto samorząd gminy otrzymał osobowość prawną, sądową, ochronę swoich praw, własność gminną jako tzw. mienie komunalne (grunty, budynki, lokale użytkowe, mieszkania komunalne, infrastruktura wodociągów i kanalizacji, dróg itd.), dochody własne i samodzielnie stanowiony budżet, własne podatki i opłaty, prawo stanowienia prawa lokalnego (obecnie miejscowego) – w tym planu zagospodarowania przestrzennego gminy. Również organ wykonawczy gminy, tj. zarząd gminy stał się w pełni podlegający demokratycznie wybieranej radzie, która uzyskała prawo wybierania samorządu, burmistrza i jego zastępców oraz skarbnika i sekretarza gminy. Powstanie własności komunalnej, własnych dochodów (w tym podatków) i budżetu stało się materialną podstawą funkcjonowania wspólnoty samorządowej zwanej gminą. Nadmienić trzeba, iż powstanie własności komunalnej było możliwe do zrealizowania dzięki przetrwaniu w Polsce Ludowej instytucji notariatu i ksiąg wieczystych, które nie istniały w większości państw komunistycznych, co negatywnie wpłynęło na charakter odradzania się w tych krajach samorządów terytorialnych.
Ważnym uzupełnieniem samorządności lokalnej była restytucja powiatów również jako wspólnot samorządowych (od 01.01.1999) r. Powstanie powiatu świebodzińskiego uzupełniło samorządność lokalną ponieważ wiele ważnych zadań publicznych o charakterze lokalnym stało się udziałem mieszkańców społeczności lokalnej, w tym Świebodzina.
Decentralizacja życia administracyjnego, społeczno – gospodarczego i kulturalnego wyrażająca się przyjęciem przez organy samorządowe wielu uprawnień rządowych podniosła stopień odpowiedzialności społeczności lokalnych za losy miasta. Dla podniesienia nowych zadań potrzebny był człowiek wykształcony i identyfikujący się ze swoją „małą ojczyzną”, aktywny w codziennej pracy, lokalny patriota. Patriotyzm lokalny zasługuje na poparcie i pielęgnowanie, gdyż pogłębia miłość do ojczyzny, dając jej konkretnych pole do działalności w twórczej pracy w każdym miejscu i o każdym czasie.
Lokalne treści edukacji historycznej umożliwiają realizację istotnych z wychowawczego i dydaktycznego punktu widzenia celów wychowania i kształcenia:
1. Wychowawcze:
a) kształtowanie postaw aktywnych społecznie ukierunkowanych na pracę w lokalnych środowisku;
b) kształcenie lokalnych więzi społecznych;,br>
c) kształcenie emocjonalnego związku z „małą ojczyzną”.
2. Dydaktyczne:
a) intensyfikację procesy kształcenia (przez wprowadzanie atrakcyjnych form i metod edukacyjnych, np. wycieczki, wywiady, zbieractwo, obserwacja bezpośrednich reliktów przeszłości, rejestrowanie i opisywanie zabytków, pisanie artykułów do gazetek szkolnych i gazet lokalnych o ustrojach miasta w przeszłości).
Poznanie przeszłości oparte na obserwacji przykładów z własnej historii miasta ułatwia uczniom edukację historyczną. Treść tekstów źródłowych użytych w procesie nauczania w danym środowisku lokalnym jest przyjmowana przez uczniów z większym zainteresowaniem, lepiej rozumiana i szybciej przyswajana. Skuteczniej też można kształcić pojęcia historyczne, łatwiej jest pokazywać prawidłowości i odrębności procesu historycznego.
Przygotowanie nauczyciela do realizacji tematów z historii lokalnej, w tym dat ustroju miasta – wymaga systematycznych działań:
a) poznania miasta pod względem geograficznym i historycznym;
b) zgromadzenie materiałów o mieście – w tym o jego ustroju;
c) doboru odpowiednich metod i form kształcenia.
Materiał do historii lokalnej , w tym dat ustroju miasta znajduje się:
a) w środowisku naturalnym: zabytki budownictwa, archeologiczne, obiekty kultury – np. ratusz, zamek w Świebodzinie;
b) w środowisku sztucznym (zabytki kultury materialnej i duchowej zamknięte w muzeum regionalnym w Świebodzinie i bibliotece publicznej).
Kształcenie uczniów w zakresie historii lokalnej powinno opierać się na aktywizujących metodach edukacyjnych, np. na metodzie stawiania i rozwiązywania problemów, pracy pod kierunkiem, metodzie projektów. Metoda projektu wymaga maksymalnej samodzielności intelektualnej uczniów. Uczeń powinien samodzielnie docierać do źródeł informacji historycznej, przeprowadzać badania, a następnie rekonstruować wybrane przez siebie fragmenty dziejów ustroju miasta.
Sposób prezentacji materiału lokalnego dotyczącego ustroju miasta zależy do charakteru materiału, treści i celów lekcji. Z jednej strony jest on źródłem historycznym, z drugiej strony środkiem dydaktycznym. Uczniowie analizują i interpretują materiał tak jak wymaga tego każde źródło historyczne pisane lub niepisane (uwzględniamy przy tym możliwości poznawcze uczniów), jednak należy pamiętać, że jako środek dydaktyczny pełni w lekcji funkcje poznawcze, kształcące i wychowawcze.
Podczas pracy z tekstem źródłowym powinno się wykonać:
- wprowadzenie do tematyki związanej z treścią tekstu źródłowego;
- przekazanie informacji o charakterze tekstu;
- pierwsze czytanie tekstu w celu uchwycenia trudności terminologicznych;
- wyjaśnienie niezrozumiałych określeń, zwrotów, pojęć;
- określenie celu i sposobu analizy tekstu;
- ocena zdobytych informacji z sugestiami zawartymi w pytaniach ukierunkowujących;
- integracja uzyskanych informacji z posiadaną wiedzą i sformułowanie wniosków.
W odniesieniu do dziejów ustroju miasta Świebodzina można wykorzystać następujące teksty źródłowe pisane o charakterze dokumentowym:
a) tekst przywileju książęcego dla miasta Świebodzin z XV w. dotyczący przywilejów ekonomicznych;
b) statuty miasta Świebodzin z 1678 r. ukazujące zadania publiczne władz miasta oraz wymieniające akta prawa miejskiego w formie tzw. regulaminów określających ważne sprawy społeczne;
c) tekst z miejscowego organu prasowego z II połowy XIX wieku pt. „Władze i organy administracyjne” przedstawiający instytucje państwowe i samorządowe działające w mieście;
d) statutu gminy Świebodzin z 1990 r.
Można również wykorzystać źródła niepisane tj. zabytki ikonograficzne (obraz ratusza, herbów) oraz zabytki architektoniczne (ratusz, mury obronne).
Wyżej wymienione źródła można wykorzystać na lekcjach przeprowadzonych w szkole i w Muzeum Regionalnym w Świebodzinie.
Muzeum prowadzi współpracę z nauczycielami historii poprzez:
- prowadzenie przez pracownika muzeum lekcji za pomocą eksponatów związanych z tematyką ustrojową i inną;
- zwiedzanie wybranej ekspozycji pod kierunkiem pracownika muzeum;
- zaznajomienie młodzieży z wybranymi eksponatami przez nauczyciela;
- wypożyczanie z muzeum materiałów ikonograficznych do pracy lekcyjnej;
- pomoc muzeum w gromadzeniu przez uczniów informacji niezbędnych do napisania referatu;
- współpraca muzeum z kołem historycznym.
Realizacja przybliżania uczniom problematyki samorządności w teraźniejszości odbywa się na lekcjach historii poprzez aktualizację np. porównywania systemu władz i praw obowiązujących w przeszłości z obowiązującymi obecnie.
Jednakże prymat należy się przedmiotowi wiedz o społeczeństwie. Według mnie najlepiej można to zrealizować w oparciu o program KOSS – u, w ramach którego jest specjalny dział poświęcony samorządowi terytorialnemu, a szczególnie gminie.
Program realizuje się poprzez następujące metody: projekt uczniowskie (indywidualne i zespołowe); gry sytuacyjne (inscenizację, odgrywanie ról), dyskusję debaty, burze mózgów, analiza dokumentów źródłowych, w tym dokumentów prawnych; metody kontaktów społecznych (wywiad, spotkanie, sondaż itd.).
Bardzo aktywizującą młodzież jest metoda projektu pt. Projekt młodzieżowego działania obywatelskiego „Młodzi Radzą”. Projekt polega na znalezieniu przez uczniów konkretnych sposobów rozwiązywania wybranego problemu dotyczącego społeczności lokalnej. Program projektu dostarcza uczniom wiedzy i umiejętności potrzebnych do efektywnego uczestnictwa w życiu publicznym, stwarza okazję doświadczenia własnej skuteczności i kompetencji w działaniu na rzecz dobra wspólnego oraz przekonuje, młodych ludzi do angażowania się w sprawy swojej lokalnej społeczności.
Realizując projekt uczniowie mają następujące zadania:
- zidentyfikować problem i zebrać informację;
- zbadać możliwe rozwiązania;
- zaproponować własne rozwiązanie;
- opracować plan społeczno politycznego działania.
W tym celu uczniowie z danej klasy dzielą się metodą losową na cztery zespoły:
- zespół I: Wytłumaczenie problemu;
- zespół II: Pokazanie alternatywnego rozwiązania;
- zespół III: Stworzenie rozwiązania, które klasa będzie popierać;
- Zespół IV: Stworzenie planu działania, aby władze lokalne przyjęły wypracowane rozwiązania.
Uczniowie realizują projekt w ciągu 4 – 5 tygodni.
Można zorganizować turniej klas metodą projektu. Uczniowie przedstawiają rozwiązania różnych problemów społeczności lokalnej.
Poznawanie przeszłości i teraźniejszości samorządności lokalnej jest ze sobą integralnie związane. Można je najlepiej realizować zarówno na lekcjach historii jak i wiedzy o społeczeństwie wykorzystując źródła historyczne i współczesne oraz metody aktywne.
![[Schwiebus.pl - Świebodzin na starych kartach pocztowych, stare pocztówki, widokówki, kartki pocztowe]](http://www.schwiebus.pl/schwiebus_pl.png)
