Historyczne początki Świebodzina

Osadnictwo słowiańskie

Osiedlenie się na naszym terytorium Słowian poprzedzał okres dominacji w całej Europie Środkowej osadnictwa germańskiego, znanego w płd. Skandynawii już od ok. V wieku p.n.e. Ekspansja Germanów rozpoczęła się jeszcze w II wieku p.n.e., kiedy Cymbrowie dotarli do płn. Italii. Następnie różne plemiona germańskie na trwale do II wieku n.e. opanowały tereny od Renu. po Odrę i Wisłę oraz Dunaj. Między innymi obszar Środkowego Nadodrza i jego zaplecze zajęli Burgundowie i Swebowie. Kolejna wędrówka rozpoczęła się od Gotów i Gepidów znad Morza Bałtyckiego nad Morze Czarne (k. II w.), które to plemiona i stopniowo ich sąsiadów popchnęła na zachód ekspansja Hunów w 375 roku, rozpoczynając wielką wędrówkę ludów", w zasadzie w większości germańskich (Strzelczyk 1984; Mączyńska 1996). Powstałą w ten sposób pustkę osadniczą w Europie Środkowej, drogą częściowo znad Dunaju, zajęli w VI wieku Słowianie. Na północ od Karpat, w związku z istnieniem od II połowy VI wieku nad środkowym Dunajem państwa awarskiego, Słowianie docierali powoli i pierwsze ślady ich osadnictwa z przełomu VI/VII wieku są tu raczej nieliczne. Na naszym terenie istotny wpływ na wczesną kulturę słowiańską miały pozostałości tradycji późnorzymskich (Godłowski 1985; Parczewski 1988).

Rękojeść wczesnośredniowiecznego miecza z Nowej Wioski

Najstarsze ślady osadnictwa słowiańskiego w okolicy Świebodzina odnotowano w Nowym Dworku. Znajdowała się tam półobronna osada z VI/VII wieku oraz szereg stanowisk otwartych z końca VI wieku i późniejszych. Szczególnie interesujące jest st. 7 związane z pierwszą fazą szerszej penetracji Słowian na tereny na północ od Karpat (Dąbrowski 1972-79). Kolejny okres to liczne punkty osadnicze głównie w dolinach rzek i jezior, m. in. z ubogo zdobioną ceramiką tzw. górą obtaczaną i poświadczone kontakty z kręgiem merowińskim. Na te ostatnie wskazują znaleziska charakterystycznych, haczykowatych ostróg żelaznych z Niesulic i Nowego Dworku oraz żelaznego grotu włóczni z inkrustacją z okolic Świebodzina. Pośrednikami w wymianie i wzajemnych kontaktach były zapewne zachodnie ugrupowania słowiańskie, połączone później w związki plemion wieleckich i serbskich (Żak 1988).

W VIII wieku i na początku wieku IX powstają organizacje wczesnoplemienne oparte na więzi terytorialnej. Dla naszego obszaru jedną z nich określa się jako strefę kulturową Tornow-Klenica. świadectwo bliżej nieznanego związku plemiennego, o zmiennej i niestabilnej strukturze, pozostającego pod wpływem oddziaływań karolińskich {Kumatowska 2000). Jego składnikami były niewielkie kompleksy osadnicze z centrum w postaci umocnionego grodu (np. Grodziszcze, Myszęcin, Skąpe). Z najbliższej okolicy Świebodzina znamy również przynajmniej trzy osady otwarte z tego czasu, w tym jedna zlokalizowaną w granicach obecnego miasta (zob. niżej}. Linia obrzańska. wyznaczająca pierwotną granicę Państwa Polan, została wzmocniona w X wieku grodami typu Wilenko i Dąbrówka Mała. Czasami traktuje się je jednak jako elementy schyłkowej fazy grupy Tornow-Klenica albo ślady obecności domniemanego „plemienia środkowoobrzańskiego" (Kołodziejski 1966; Kurnatowski 1968).

Osadnictwo grodowe częściowo zanika wraz i ekspansją Polan ku Odrze w połowie X wieku, ale nadal funkcjonują tu dawne osady otwarte i przynajmniej dwa grody - w Grodziszczu (do XII w.) i w Skąpem (do poł. XI w.), pełniąc w nowym państwie rolę centrów okręgów grodowych szczebla lokalnego, o bliżej nieznanej funkcji, powiązanych prawdopodobnie z ośrodkiem międzyrzeckim (Kurnatowska 1984). Znaleziska luźne potwierdzają także wówczas kontakty z Zachodem. Reprezentatywny jest tu miecz żelazny typu S wg J. Petersena wydobyty w 1944 roku z bagna koło Nowej Wioski, który na głowni miał napis „Ulfberth" w majuskule karolińskiej, określający jego wytwórcę. To szeroko interpretowane odkrycie dowodzi handlu, a przynajmniej związków kulturowych z obszarem nadreńskim w II połowie X wieku, prawdopodobnie na szlaku wiodącym przez Magdeburg (Żak 1960; Muller-Wille 1972). Innym śladem zachodniego i południowego kierunku zainteresowań nowego państwa jest skarb monet srebrnych sasko-niemieckich, czeskich i węgierskich, odkryty przypadkowo w roku 1871 w okolicy Gościkowa, a zaliczany do tzw. grupy 8, czyli pochodzący z lat 970-1070 (Malinowska 1970).

Okres piastowski

Panowanie pierwszych Piastów doprowadziło do powstania w otoczeniu późniejszego Świebodzina dwóch silnych ośrodków władzy - Krosna i Międzyrzecza, ich dominacji przez okres prawie 200 lat oraz zniwelowania dawnych odrębności, a nawet regresu na niektórych terenach (np. Rów Brójecki). Obszar świebodziński pozostawał wówczas poza zasięgiem ważnych szlaków komunikacyjno-handlowych (szlak lubusko-poznański, szlak krośnieński), a liczniejsze osadnictwo koncentrowało się wokół lokalnego połączenia między Krosnem i Międzyrzeczem (Skąpe, Ołobok, Lubrza, Nowy Dworek) (Nowakowa 1951; Weymann 1953; Wędzki 1987). Pewne ożywienie w kolonizacji wiejskiej widać tutaj dopiero w 2 pół. XII i początkach XIII wieku (do roku 1260 znanych jest już ok. 25 osad - zob. Łosińska, Kurnatowski 1967; por. Zdanowicz 1985).

Pozostałości umocnionej siedziby Wezenborgów w Lubrzy

Niekorzystnym czynnikiem rozwoju politycznego stał się, zapoczątkowany w 1 poł. XII wieku, okres rozbicia dzielnicowego, powodujący stopniowe słabnięcie władztwa wielkopolskiego i wzrost wpływów śląskich. Bazą dla tych ostatnich było, przynajmniej od 2 poł. XII wieku, Krosno (Muszyński 1972). Czasy Henryka Brodatego to zmienny okres współpracy i rywalizacji z ks. wielkopolskimi Władysławem Laskonogim i Władysławem Odonicem (Boras 1993), co w przeciągu l poł. XIII wieku doprowadziło do trwałego podziału dotychczas jednolitego terytorium świebodzińskiego na dwie wyraźne strefy wpływów (linia Lubrza - Ołobok - Smardzewo): północną-wielkopolską, pozostającą w sferze oddziaływań kasztelanii w Międzyrzeczu i Zbąszyniu oraz południową-śląską, kontrolowaną przez silny ośrodek krośnieński (Krosno zresztą czasowo w 2 poł. XIII w. było kilkakrotnie zastawem brandenburskim). Znamienna jest wczesna przynależność do Śląska obszaru sulechowskiego, być może już od połowy XIII wieku i zlokalizowanie w jego centrum nowej warowni śląskiej (Sulechów - po 1312 r.; zob. Wędzki 1970; por. Szczepaniak 1958). Pod koniec XIII wieku nawet część północna terytorium świebodzińskiego wraz ze Zbąszyniem, na mocy układu w Krzywiniu (l296 - KDW 745), została włączona w obręb śląskiego władztwa ks. głogowskiego. Linia główna zainteresowania czynników wielkopolskich koncentrowała się zatem w 2 poł. XIII wieku w strefie obrzańskiej (Baszkiewicz 1954), chociaż nadal z obszarem świebodzińskim związane były siły polityczne np. kasztelanii zbąszyńskiej, posiadające tu swoje majątki prywatne. Wśród wielkopolskich rodów rycerskich z XIII wieku posiadłości na naszym terytorium mieli: Pomianowie (Gościkowo), Porajowie-Różyce (Staropole), Rawiczowie (Sarnowo), Leszczyce (Rusinów, Brudzewo), Samsonowie-Watowie (Grodziszcze, Wityń), Jelenie-Małkowie (Smardzewo), Orle-Saszory (Opalewo) i Dryjowie (Lubrza, Szczaniec). jednak pod koniec XIII wieku część nadań i zmian własnościowych dotyczyła już rodów śląskich lub śląsko-łużyckich (Schmolcke, Seidlitz,

Stentzsch, Nebelschutz, Wezenborg). Oprócz wielkopolskiej własności rycerskiej osłabło także władztwo książęce i biskupie, rozwijała się natomiast sieć parafialna diecezji poznańskiej i własność klasztorna (wielkopolska - cystersi z Paradyża i Obry; śląska - cysterki z Trzebnicy). Zmianom własnościowym i politycznym towarzyszyła reorientacja szlaków komunikacyjno-handlowych na linii północ-południe (szlak głogowski), kolonizacja terenów nie zasiedlonych, częściowo w oparciu o nowy typ gospodarki czynszowej oraz przemiany prawnokulturowe. Większość tych procesów inspirowanych było przez stale rosnące wpływy śląskie. O przekształceniach w kierunku głębokiej feudalizacji opartej na wzorcach zachodnich świadczyły m.in. nowe, silnie umocnione siedziby własności rycerskiej (Niesulice - k. XIII w., Lubrza, Wityń - pocz. XIV w.) (Kurnatowska, Łosińska 1996; Dobrindt 1941).

Oprócz sił śląskich istotną pozycję od połowy XIII w. (1249) uzyskała na tym terenie Marchia Brandenburska, realizująca stopniowo swoje plany ekspansji militarnej ku ziemiom zachodniej Wielkopolski. Sukcesy Marchii na wschód od Łagowa nie były początkowo znaczące i dopiero wspomniany układ w Krzywiniu doprowadził do czasowych zmian politycznych, kiedy to margrabiowie, w porozumieniu z ks. głogowskim Henrykiem III w zamian za część kasztelanii zbąszyńskiej, zajęli Międzyrzecz i obszar kasztelanii międzyrzeckiej (Długopolski 1951; por. również wymowne znaleziska monet brandenburskich - Kubiak 1998). Opanowali również później Krosno i Żagań. Zostali ostatecznie wyparci z okolic Międzyrzecza przez wojska Władysława Łokietka w latach 1322-1326. Syn Łokietka, ks. Kazimierz odzyskał również Zbąszyń w roku 1332, podczas walk z ks. żagańskim Henrykiem IV, umacniając na trwałe granicę Wielkopolski na linii obrzańskiej (Olejnik 1970; Kajzer 1993).

Sygnalizowana tu przynależność obszaru świebodzińskiego w 2 pół. XIII wieku do Wielkopolski jest często kwestionowana, podobnie jak jego łączność od przełomu XIII/XIV wieku z ks. głogowskim. Sądzi się mianowicie, że to w gruncie rzeczy niewielkie terytorium (ok. 400 km kw.) już wcześniej należało do Śląska (np. Ptak 1991), a następnie do Brandenburgii (np. Wędzki 1970). Czasem podkreśla się jednak krótkotrwałość władzy Brandenburczyków (Jurek 1993) lub jej nieformalny charakter (Korcz 1985; np. obecność rycerstwa brandenburskiego w trakcie czynności prawnych dotyczących śląskich okolic Świebodzina -1302). W świetle szczegółowych danych historycznych wydaje się to być pewnym niedopatrzeniem lub nawet pomyłką. Dla pierwszego okresu przytoczyć należy znane dokumentowe regulacje prawne z lat 1255 (Przemysł l), 1259 i 1262 (Bolesław) oraz 1280 i 1286 (Przemysł II), w których zatwierdzającymi byli książęta wielkopolscy. Podobnie kariery urzędnicze na tym terenie odnosiły się do rycerstwa wielkopolskiego, a dostojnicy śląscy zjawili się tu dopiero wraz z ks. Henrykiem III. W okresie następnym natomiast postanowienia margrabiów dotyczyły wyłącznie obszaru międzyrzeckiego (np. 1297,1299,1315,1316), a na naszym władzę w tym zakresie sprawowali ks. głogowscy (np. 1304, 1312). Podkreśla to również analiza innych dokumentów z lat 1296-1306 (np. 1301 -świadkowie z obszaru sulechowskiego; 1302 - Bogusz Wezenborg, bliski i lojalny stronnik Henryka III) oraz późniejszych (np. 1311 - Gerhard z Przyprostyni herbu Doliwa w Staropolu).

Zatem najpierw (do 1296 r.) było to terytorium wyłącznie wielkopolskie, a następnie {po 1296 r.) wyłącznie śląskie, a strefa wpływów brandenburskich nie przekroczyła na południu nawet po roku 1314 (wycofanie się ks. głogowskich z Wielkopolski), ze względu na ówczesny sojusz śląsko-brandenburski, linii Staropole - Gościkowo - Bukowiec. Władcy głogowscy umocnili się wtedy dodatkowo na granicznej linii obrzańskiej (Trzciel, Zbąszyń, Babimost) dzięki „zdradzie" wielkopolskiego rodu Jeleni-Małków z lat 1313-14 (Rymar 1979).

Wczesna osada i gród piastowski w Świebodzinie

Miejsce, w którym lokalizujemy wczesną osadę słowiańską i grodzisko z czasów piastowskich zostało przypadkowo odkryte w roku 1986 i rozpoznane powierzchniowo w latach 1986-87. Badania archeologiczne przeprowadzono tutaj w sezonach 1988-91 i 1995. Założono liniowy przekop, odsłaniając zarówno fragment strony zewnętrznej, umocnienia, jak i część wnętrza obiektu. Stanowisko położone jest na niewielkim wyniesieniu sandrowym wchodzącym od północy w pierwotną dolinę rzeczki Pławnicy, ok. 0,75 km na północny-zachód od centrum obecnego miasta (Nowacki 1996).

Fragment zdobionego naczynia z osady w Świebodzinie i groty bełtów kuszy z grodziska piastowskiego w Świebodzinie (rys. E. Dąbrowski)

Badania wykazały, że punkt ten zasiedlony było dwukrotnie: przed X w. i w okresie rozwiniętego wczesnego średniowiecza. Początkowo była to osada otwarta z materiałem zabytkowym typowym dla wspólnoty Tornow-Klenica (ceramika, metale). Duża intensywność tego materiału, głównie ceramiki, sugeruje długotrwałe funkcjonowanie, raczej w późnym okresu rozwoju tej wspólnoty. Nie znamy jej zasięgu, a nawet ewentualnych konstrukcji zabudowy, zwykle w tym okresie półziemiankowej. Jedynym odkrytym, trwałym elementem rozplanowania było palenisko z intencjonalnie ułożonych kamieni.

Następnie, w początkach XII wzniesiono tu gród owalnego kształtu o średnicy 80 i 120 m. otoczony nasypem kamienno-ziemnym szerokości u podstawy 8,5 m, posadowiony na drewnianej konstrukcji przekładkowej, datowanej na lata ok. 1134-38. W partiach górnych nasypu zanotowano obecność spalonych naziemnych umocnień z drewna, których ostatnia przebudowa miała miejsce ok. 1254-61 roku (Kara. Krąpiec 2000). Niższe partie wykazywały ślady kilkakrotnego niszczenia i odbudowywania. Nasyp otaczała fosa głębokości ok. l m i szerokości 4-6 m, zalewana okresowo przez podnoszące się wody zabagnionego terenu od południa. Odcięto nią również sztucznie, słabo izolowaną, część północną wyniesienia. Cały obiekt spłonął w pożarze w XIII w. i nie został już później na trwałe zasiedlony, podobnie jak leżąca w pobliżu osada; zachowały się jedynie ślady krótkotrwałego pobytu małej grupy bezpośrednio po zniszczeniu obiektu. W czasach nowożytnych został on dodatkowo zniwelowany na cele rolnicze. Interesujący jest materiał zabytkowy z XIII wieku, świadczący o walkach (np. groty bełtów kuszy) oraz wpływach brandenburskich (moneta) (Informator Archeologiczny 1988-90,1995).

W interpretacji historycznej budowę pierwszego założenia grodowego możemy wiązać z czasami Bolesława Krzywoustego i jego zabiegami wzmocnienia obronności tej części kraju po wyprawie cesarza Henryka V z roku 1109 i walkach z ks. Czech Sobiesławem w latach 1132-34 (Dzieje Polski średniowiecznej 1995). Potwierdza to również „Kronika polska" Galla Anonima (ks. III, 18). Działalność Krzywoustego na tym polu wieńczy ostatecznie reforma podziału terytorialno-grodowego Polski zachodniej (Polska Pierwszych Piastów 1968). Gród mógł się znaleźć następnie na trasie przemarszu cesarza Fryderyka Barbarossy w roku 1157 (Kurnatowski, Nalepa 1961). W czasach Henryka Brodatego dokonano jego przebudowy, prawdopodobnie wówczas kiedy ten pretendent do korony polskiej zajął zachodnią część Wielkopolski (1233-34) (Zientara 1997). Charakter „śląski" noszą zwłaszcza typowe umocnienia w postaci kamiennoziemnego nasypu wału obronnego.

Najbardziej interesująco przedstawia się jednak kontekst historyczny upadku znaczenia grodu w 2 połowie XIII w. Najpewniej po roku 1254 ponownie wzmocnił to miejsce ks. Przemysł l jako gród graniczny od strony ks. głogowskiego i w pobliżu posiadłości brandenburskich. Co prawda niebezpieczeństwo z tej pierwszej strony Wielkopolsce nie groziło w związku z sojuszem z ks. Konradem, ale zagrożenie od zachodu było zupełnie realne. Mianowicie już w roku 1251 oddział brandenburski z Lubusza zajął niespodziewanie kasztelański Zbąszyń. który osobiście energiczną akcją odzyskał sam ks. Przemysł (Kronika wielkopolska 95). W roku 1269 z kolei miały miejsce wzajemne najazdy ks. Bolesława Pobożnego i margrabiego Ottona, podczas których Brandenburczyk zniszczył gród w Międzyrzeczu i prawdopodobnie interesujący nas w Świebodzinie (Kurnatowski, Nalepa 1961). Wskazują na to zarówno końcowe daty z analiz spalonego drewna, ślady walk, moneta brandenburska, jak i informacje z „Kroniki wielkopolskiej" (157). Zatem nieznany z nazwy gród, pozostający w dyspozycji księcia (regale grodowe), zakończył swoją egzystencję na długo przedtem zanim usłyszeliśmy po raz pierwszy o „Świebodzinie". Choć trudno powiązać bezpośrednio ów gród z początkami miasta, to warto podkreślić, że wykorzystywał on, podobnie jak późniejsza osada i ośrodek miejski, dogodność dolinnego położenia i odpowiednie warunki komunikacyjne, prawdopodobnie na szlaku do Krosna, a jego orientacja wskazuje na związki z ośrodkiem międzyrzeckim. Wcześniej, w przeciągu XII w., pozbawił on dotychczasowej pozycji gród w Grodziszczu, położony nieco na uboczu szlaku z Międzyrzecza do Krosna (Dąbrowski 1975).

Osada średniowieczna, miasto i zamek

Za jeden z najstarszych punktów osadniczych w mieście uważane jest tzw. wyniesienie zamkowe („kępa zamkowa"). Podania i stare ujęcia historyczne wskazywały na rok 1228 jako datę budowy w tym miejscu zamku i wiązały go z działalnością, nie notowanego w Świebodzinie, zakonu krzyżackiego (Knispel 1765; por. Zerndt 1909). Była to prawdopodobnie reminiscencja znanych rządów joannickich na zamku w połowie XV wieku (1435-1467).

O skromnych początkach tego obiektu jeszcze w XIV wieku wiemy na podstawie badań archeologicznych z roku 1933 (Hilscher 1935) oraz późniejszych - z roku 1986 (Tuszyński 1986). Wzgórze zamkowe przebadano wówczas metodą wierceń, zakładając siatkę odwiertów zarówno na zewnątrz obecnej zabudowy, jak i w jej wnętrzu (piwnice, dziedziniec). Z obu rozpoznań wynika, że na przełomie XIII i XIV wieku zasiedlenie kępy zamkowej było ubogie (nieliczna ceramika oraz fragmenty konstrukcji drewnianych) i nie sięgało swoją genezą zbytnio w wiek XIII. Z dużą intensywnością warstw i bogactwem materiału zabytkowego mamy do czynienia dopiero w zaawansowanym odcinku wieku XIV. Sadzić można, że początkowo wyniesienie było fragmentem niewielkiej, rolniczej osady otwartej, powiązanej z eksploatacją zasobów pobliskiego jeziora (rybie ości i łuski), rozwijającej się następnie intensywnie w związku z biegnącym w pobliżu nowym szlakiem północ-południe (szlak głogowski) (Weymann 1953). Osada stała się również szybko istotnym i czytelnym punktem orientacyjnym, być może o funkcji targowej. Z taką sytuacją spotykamy się już w okresie najwcześniejszego wystąpienia Świebodzina w dokumentach z lat 1302 (KDW 849) i 1304 (KDW 888). Pierwszy powstał w skryptorium paradyskim i dotyczył praw lennych Bogusza Wezenborga do wioski zakonnej Lubinicko, a wśród świadków tego nadania znalazł się Gniewomir ze Świebodzina („Gnivmerus de Swebosin"), wcześniej wysoki urzędnik wielkopolski (Heinrich 1985; Gąsiorowski 1985). Drugi jest dokumentem śląskim, w którym ks. głogowski Henryk III. ówczesny pan zwierzchni tego obszaru, zatwierdził wspomnianą umowę Bogusza w sprawie Lubinicka, położonego w pobliżu Świebodzina („prope Swibozyn positam"). Osada średniowieczna w tym miejscu zawdzięcza zatem swoją pozycję właśnie Gniewomirowi, reprezentantowi wielkopolskiego rodu Samsonów (Jurek 1993), znanemu od lat 60-tych XIII wieku właścicielowi okolicznych dóbr (m.in. otoczenie J. Niesłysz, Grodziszcze, Kupienino), który przeszedł po 1298 roku na stronę zwolenników ks. Henryka, podobnie jak wielu przedstawicieli rycerstwa z zachodniego krańca Wielkopolski. W początkach XIV wieku właśnie Świebodzin stał się centrum jego dawnych posiadłości i rozwijał się szybko dzięki śląskim wzorcom lokacyjnym. Następnie w tym miejscu stanął niewielki książęcy „zamek", który był izolowanym punktem zapewne z drewnianą zabudową i ziemno-drewnianymi umocnieniami, wspomniany po raz pierwszy w roku 1329 (KDW 1099 - „civitas ac castrum Swibzin"), w związku z hołdem lennym ks. żagańskiego Henryka IV wobec króla Czech Jana Luksemburskiego (Orzechowski 1965). Powstał on krótko po roku 1319, najpewniej w czasie zagrożenia ze strony króla polskiego Władysława Łokietka i w okresie wysuwanych przez ks. Henryka pretensji do Wielkopolski. Wcześniej nie było tu umocnień, jak wynika z dokumentu z roku 1319, w którym „Swebozin" określony został wyłącznie jako „miasto" („di Stat") z przyległościami (KDW 1012). Był on wówczas w posiadaniu lennym Henryka II Wezenborga, równocześnie dysponenta „miasta" oraz dworu obronnego („Hus"} w Lubrzy. Świebodzin, jak widać, w momencie transformacji w ośrodek miejski nie miał oparcia w żadnym punkcie obronnym. Przypuszczalnie wynikało to z małej rangi militarnej i administracyjnej jaką on pełnił w początkach okresu głogowskiego. Wiemy bowiem, że pominął go w czasie swojej inspekcji wojskowej z roku 1304 ks. Henryk III, w okresie przygotowań do zajęcia Wielkopolski, zatrzymując się pod niedalekim „zamkiem" Wityń (Jurek 1993; Żerelik 1984). Nie został również wymieniony w dokumencie podziałowym książąt głogowskich z roku 1312 (KDW 952), ponieważ jeszcze wówczas ważniejsza była pobliska Lubrza jako siedziba landwójta, czyli zarządcy okręgu (dystryktu), o której grodowym i miejsko-targowym charakterze słyszymy już w latach 1276 (KDW 461) i 1304 (KDW 880).

Przekształcenie w krótkim czasie osady otwartej Gniewomira w ośrodek miejski miało związek ze zmianą właściciela, którymi stali się Wezenborgowie, protegowani Głogowczyków. Nastąpiło to po roku 1306 (zajęcie przez ks. Henryka III Wielkopolski), najpewniej jednak dopiero po roku 1314, kiedy wyparto siły śląskie z ziem wielkopolskich i Świebodzin stał się osadą nadgraniczna. Trudności z precyzyjnym określeniem tej daty wiążą się z brakiem prawdopodobnie formalnej lokacji miasta w tym okresie (Geneza... 1951). Pełna, oficjalna regulacja praw miejskich nastąpiła dopiero w roku 1469 (Majchrzak 2001).

Założenia obronne murowanego zamku w Świebodzinie

W przeciągu XIV wieku Świebodzin wyraźnie zyskał na znaczeniu, odsuwając w cień cysterską Lubrzę i stał się centralnym ośrodkiem okręgu (po ok. 1330 r. - siedziba dystryktu) (Ptak 1991). Na zamku od roku 1331 rezydowała czeska załoga, a jego walory obronne doceniono już w roku 1360, podczas najazdu Friedricha von Bibersteina. pana na Żarach (Zerndt 1909; Knispel 1765). Następnie miasto znalazło się w rękach książąt z linii żagańsko-głogowskiej, zamek natomiast rozbudowano jako założenie murowane i siedzibę komendantów (przynajmniej od k. XIV w.), broniącą posiadłości śląskich od strony Wielkopolski.