W piÂątek 11 lipca br. w sali wystaw Muzeum Regionalnego w ÂŚwiebodzinie odbyÂło siĂŞ otwarcie wystawy pt. „Powiat ÂświebodziĂąski na dawnych pocztĂłwkach”. Temat mi o tyle bliski, Âże nie mogÂłem odmĂłwiĂŚ sobie przyjemnoÂści uczestniczenia w tym wydarzeniu. Niestety letni sezon lub, jak kto woli zwany rĂłwnieÂż „sezonem ogĂłrkowym” poczyniÂł pewne spustoszenia wÂśrĂłd zaproszonych na otwarcie goÂści. Ale fakt nielicznie zgromadzonego grona zwiedzajÂących nie czyni tej wystawy maÂło atrakcyjnÂą. Mam nadziejĂŞ, Âże uda mi siĂŞ nakÂłoniĂŚ do jej zwiedzenia chociaÂż jednÂą osobĂŞ. NaprawdĂŞ warto poÂświĂŞciĂŚ kilka zÂłotych za wstĂŞp, by mĂłc prawie dotkn¹Ì ÂŚwiebodzina takim, jakim byÂł przed dziesiÂątkami a nawet stu laty! Tak jest, na wystawie moÂżna obejrzeĂŚ najstarszÂą w kolekcji MR kartĂŞ pocztowÂą ktĂłrej wydanie datowane jest na okoÂło 1894 rok.

Zdecydowanie warto wybraĂŚ siĂŞ na krĂłtki spacer w okolice ÂświebodziĂąskiego ratusza a przy okazji zobaczyĂŚ te maÂłe cuda.

Ze zgromadzonej przez Muzeum Regionalne w ÂŚwiebodzinie kolekcji ponad 1000 kart pocztowych ukazujÂących miejsca i okolice ÂŚwiebodzina i Sulechowa, wybranych zostaÂło okoÂło 180 pozycji wydawniczych poÂświĂŞconych miejscowoÂściom powiatu ÂświebodziĂąskiego. Skrupulatnie dobrane, uporzÂądkowane i pogrupowane pozwalajÂą nawet niewtajemniczonym wyÂłapaĂŚ ciekawostki, porĂłwnaĂŚ techniki wydaĂą, porĂłwnaĂŚ czas dorĂŞczania kart, wyÂśledziĂŚ miejsca do jakich dotarÂły i proszĂŞ siĂŞ nie zdziwiĂŚ kiedy siĂŞ okaÂże, Âże karta wysÂłana ze ÂŚwiebodzina docieraÂła do Berlina na drugi dzieĂą, a standardowy czas dorĂŞczenia karty nie przekraczaÂł dwĂłch dni..

ChociaÂż gospodarzem wystawy byÂł Pan Adam Gonciarz, to pierwsze sÂłowa przywitania naleÂżaÂły do dyrektora MR w ÂŚwiebodzinie. Nie kryjÂąc lekkiego zawodu niskÂą frekwencjÂą zgromadzonych na otwarciu goÂści, Pan Marek Nowacki w kilku sÂłowach uj¹³ historiĂŞ ÂświebodziĂąskiej kolekcji kart pocztowych. DÂługo moÂżna by rozwodziĂŚ siĂŞ na ich temat, ale ca³¹ tÂą przyjemnoœÌ pozostawiÂł twĂłrcy prezentacji, Panu Adamowi Gonciarzowi. .. i znowu wiele by pisaĂŚ o tym, ale najlepiej sprzeda siĂŞ sam Pan Adam opracowaniem ktĂłre przygotowaÂł do okolicznoÂściowego folderu wystawy…

---

Wspó³czesna widokówka wykszta³ci³a siê z XIX-wiecznej karty korespondencyjnej - zwyk³ego kartonika, na którym przesy³ano sobie wiadomoœci. Nie posiada³a ona pocz¹tkowo ¿adnych zdobieù, ani przedstawieù widokowych. Jedna strona by³a przeznaczona w ca³oœci na adres i wydrukowany znaczek, a druga na korespondencjê. Taki uk³ad zosta³ zachowany tak¿e w pocz¹tkowym okresie istnienia w³aœciwych kart widokowych, gdy na jednej stronie by³o wy³¹cznie miejsce na adres, a na drugiej, obok nowego elementu - obrazka, miejsce na pozdrowienia lub krótkie wiadomoœci. Stopniowe powiêkszanie siê czêœci widokowej powodowa³o zmniejszanie dostêpnego miejsca na korespondencjê i czêste przypadki pisania równie¿ na ilustracji. Uleg³o to zmianie w 1905 roku, gdy poczta zezwoli³a na podzia³ strony adresowej na dwie czêœci (taki uk³ad funkcjonuje do dnia dzisiejszego), z wydzielon¹ czêœci¹ na korespondencjê. Od tego czasu strona widokowa zyska³a rangê samodzielnej i jednoczeœnie najwa¿niejszej czêœci karty pocztowej. Dziêki swemu aspektowi estetycznemu pocztówki szybko sta³y siê tak¿e przedmiotem kolekcjonerstwa.

Koniec XIX i pocz¹tek XX w. (zw³aszcza przed 1910 r.), ze wzglêdu na iloœÌ, ró¿norodnoœÌ i bogactwo form, czêsto uznawany jest za z³oty okres w historii karty pocztowej. Dla okolic Œwiebodzina najstarsze kartki znamy ju¿ z lat 1894-95, a ostatnie wydano najprawdopodobniej w 1942 roku. Zadziwiaj¹ca jest ró¿norodnoœÌ oraz iloœÌ wydanych widokówek. Kartka bowiem nie tylko umo¿liwia³a przesy³anie pozdrowieù znajomej osobie, ale by³a tak¿e œwietnym elementem reklamy miasta, wioski, a nawet sklepu czy gospody. To w³aœnie w³aœciciele restauracji i zajazdów byli czêsto wydawcami lub zleceniodawcami produkcji widokówek. W wiêkszych miejscowoœciach pocztówki wydawali tak¿e ksiêgarze, sklepikarze, fotografowie. Kartki pocztowe dla tego obszaru emitowa³y równie¿ du¿e firmy wydawnicze z innych, nieraz odleg³ych miast, jak Berlin, Wroc³aw, Gubin, Lipsk, Lubeka czy Magdeburg.

Charakterystyczna by³a znaczna aktywnoœÌ wydawców lokalnych. Z okresu 1894-1945 znamy jak dot¹d ok. 130 wydawców kart widokowych dla obszaru obecnego powiatu, z czego ponad 40 pochodzi³o ze Œwiebodzina i jego najbli¿szych okolic. Nie wydawali oni zazwyczaj pocztówek sami, lecz raczej zlecali i finansowali ich produkcjê. WiêkszoœÌ z nich wypuœci³a na rynek po kilka, raczej pojedynczych wzorów widokówek. Najwa¿niejszymi emitentami lokalnymi by³y dwie firmy, które mia³y na koncie w tym okresie po kilkadziesi¹t kart: sklep Louisa Raetzera z siedzib¹ w rynku oraz wydawnictwo Carla Wagnera przy obecnej ulicy 30 Stycznia. Wœród pozosta³ych wydawców œwiebodziùskich pocztówek znajdziemy jeszcze: w³aœcicieli sklepów z artyku³ami papierniczymi (Gustav Bernhardt, Alfred Karge, Karl Ulbrich), fotografów (Max Schaper, Otto Geiseler, Hermann Meissner), kupca (Wilhelm Albrecht), a nawet mistrza tokarskiego (Hermann Lucke). Oprócz aspektu komercyjnego, kierowali siê oni zapewne równie¿ lokalnym patriotyzmem. Spoza Œwiebodzina najwiêksz¹ ofert¹ dysponowa³y firmy: Schlesische Lichtdruck- u. graph. Kunstanstalt z Wroc³awia, Reinicke & Rubin z Magdeburga, Dr. Trenkler & Co. z Lipska, Schóning & Co. z Lubeki oraz wydawnictwo Kurta Bellacha z Gubina.

CzêœÌ pocztówek by³a wysy³ana do s¹siednich miast i wsi, wiêkszoœÌ jednak wêdrowa³a znacznie dalej. Patrz¹c na miejsca przeznaczenia, zauwa¿amy g³ównie nazwy miejscowoœci niemieckich, ale tak¿e holenderskich, w³oskich, polskich, a nawet amerykaùskich.

OdrĂŞbnym tematem jest wyglÂąd i techniki wykonania pocztĂłwek. PoczÂątkowo powstawaÂły g³ównie estetyczne, ale pracochÂłonne kartki litograficzne (czĂŞsto barwne), czyli odbitki rycin wykonywanych na kamieniu litograficznym. OkoÂło roku 1900 pojawiajÂą siĂŞ pocztĂłwki wytwarzane ró¿nymi technikami druku, ktĂłre zaczynajÂą wypieraĂŚ kartki litograficzne. Od poÂłowy lat 20-tych dominujÂą juÂż fotowidokĂłwki, Âłatwe i tanie w produkcji, ale pozbawione pewnej czĂŞÂści uroku kartek wczeÂśniejszych. SÂą one jednak cenne z powodu wiernego ukazywania rzeczywistoÂści, gdyÂż rzadziej wystĂŞpuje na nich, doœÌ czĂŞsty wczeÂśniej, retusz czy fotomontaÂż. Typowe kartki litograficzne wyszÂły z uÂżycia okoÂło roku 1910, jednak dosyĂŚ dÂługo stosowano jeszcze na pocztĂłwkach charakterystyczny dla nich zwrot „Gruss aus..." („Pozdrowienia z..."). Zwrot ten zasadniczo zanika w latach 1915-20, a w przypadku ÂŚwiebodzina nawet wczeÂśniej (ok. roku 1910).

Datowanie dawnych widokĂłwek jest dosyĂŚ trudne, poniewaÂż rzadko oznaczano czas ich powstania. Tylko niektĂłre firmy podawaÂły daty roczne emisji, inne zaÂś stosowaÂły niekiedy zakodowany rok wydania w numerach wydawniczych. Nie byÂło to zbyt czĂŞste, dlatego zazwyczaj stosuje siĂŞ przybliÂżone oznaczenie dat powstania kartek („ok. 1910", „ok. 1915"). OpierajÂą siĂŞ one g³ównie na dacie stempla, ale takÂże na ró¿nych danych porĂłwnawczych (np. techniki druku, stylistyka podpisĂłw). PorĂłwnania sÂą niezbĂŞdne, poniewaÂż pocztĂłwki funkcjonowaÂły nieraz w obiegu przez dÂłuÂższy czas. Znamy np. SytuacjĂŞ, gdy w roku 1921 wysÂłano ze ÂŚwiebodzina kartkĂŞ wydanÂą w 1908 roku. NajczĂŞÂściej jednak kartki funkcjonowaÂły doœÌ krĂłtko w obrocie pocztowym i szybko zastĂŞpowane byÂły przez nowe emisje.

Pierwsze, dawne pocztĂłwki zaczĂŞÂły trafiaĂŚ do ÂświebodziĂąskiego muzeum na poczÂątku lat 90-tych. DziĂŞki staÂłemu poszerzaniu zbiorĂłw, udaÂło siĂŞ zebraĂŚ karty pocztowe prawie wszystkich miejscowoÂści z terenu obecnego powiatu. Na wystawie prezentowany jest wybĂłr spoÂśrĂłd ponad 1000 dawnych widokĂłwek z tego obszaru, jakie obecnie wchodzÂą w skÂład kolekcji. MoÂżna stwierdziĂŚ, Âże w okresie 1894-1945 wÂłaÂściwie wszystkie miejscowoÂści okolic ÂŚwiebodzina miaÂły przynajmniej jednÂą, wÂłasnÂą kartĂŞ pocztowÂą.

Najwiêksz¹ i najwa¿niejsz¹ miejscowoœci¹ tego obszaru jest Œwiebodzin i to on ma najbogatszy zbiór widokówek. W ci¹gu oko³o 50 lat (1894-1945), liczba wypuszczonych na rynek pocztówek Œwiebodzina (wraz z odmianami) przekroczy³a 500 wzorów. Drugim oœrodkiem, pod wzglêdem iloœci znanych widokówek, jest turystyczny £agów - ju¿ od koùca XIX w. bardzo popularna miejscowoœÌ wypoczynkowa. Spor¹ iloœÌ kartek maj¹ jeszcze: ma³omiasteczkowa Lubrza oraz Jordanowo-Goœcikowo, Szczaniec i Zb¹szynek. Z pozosta³ych kilkudziesiêciu okolicznych wiosek wiêkszoœÌ posiada po kilka przedstawieù. Nak³ady poszczególnych wzorów nie by³y zbyt du¿e, najprawdopodobniej nie przekracza³y 1000 sztuk. Wp³yw na to mia³y zarówno ograniczenia techniczne (w przypadku litografii) jak równie¿ niewielki rynek zbytu. Dlatego, aby ponownie zachêciÌ kupuj¹cych, stosowano dodruki lub tworzono ró¿ne odmiany na podstawie tych samych widoków. St¹d wystêpowa³y np. wersje jedno i wielobarwne, z ró¿nymi krojami podpisów, z dodatkow¹ ramk¹ lub wydane jako zwyk³e powtórzenie. CzêœÌ wydawców wypuszcza³a cale serie widokówek, ukazuj¹ce ró¿ne fragmenty miejscowoœci. Czasami zestawy takie wydawano ³¹cznie jako sk³adanki (tzw. leporello) lub karnety z wyrywanymi kartkami.

Tematyka emitowanych widokówek by³a ró¿norodna. Pocz¹tkowo kartki ukazywa³y miejsca charakterystyczne, na przyk³ad dla Œwiebodzina by³y to: ratusz, rynek, zamek, koœcio³y, szko³y. Wydawano równie¿ pocztówki, na których pojawia³y siê ulice, pomniki i miejsca u¿ytecznoœci publicznej. Szczególnie cenne s¹ widoki panoramiczne (w tym zdjêcia lotnicze), przedstawiaj¹ce dawny uk³ad architektoniczny miasta. Dla mniejszych miejscowoœci popularne s¹ kartki wieloobrazkowe. Widokówki z wiosek przedstawiaj¹ najczêœciej typowe obiekty: koœcio³y, szko³y, gospody, tak¿e pa³ace. Niektóre z miejsc i obiektów ju¿ dziœ nie istniej¹. Stare pocztówki pozwalaj¹ ocaliÌ je od zapomnienia.

Widokówka jest doskona³ym Ÿród³em ikonograficznym i œwiadectwem historycznym epoki. Prezentowana wystawa jest prób¹ przybli¿enia historii naszego regionu poprzez stare pocztówki. Dawne karty pocztowe pomagaj¹ wyobraziÌ sobie miêdzy innymi ¿ycie mieszkaùców szeœÌdziesi¹t czy sto lat temu, otoczenie w jakim mieszkali i pracowali. Ukazuj¹ tak¿e ewolucjê ilustrowanych kart korespondencyjnych - od piêknie zdobionych, kolorowych litografii, poprzez ró¿nej jakoœci kartki drukowane, po masowe fotowidokówki.

 

---

Robert Ziach
ÂŚwiebodzin, 15 lipca 2003