Najstarszy dokument dotyczÂący ÂŚwiebodzina

Œwiebodzin wchodzi na arenê dziejów doœÌ niespodziewanie, w roku 1302, wspomniany w dokumencie powsta³ym w skryptorium paradyskim. Drobna wzmianka o Gniewomirze ze Œwiebodzina, pozwala wiêkszoœci historykom kojarzyÌ tê miejscowoœÌ z obecnym miastem Œwiebodzin (np. Korcz 1985, 69, Wêdzki 1970, 402). Czasami podnosi siê jednak mo¿liwoœÌ innej identyfikacji tej nazwy, m.in. z osad¹ w okolicy Buku pod Poznaniem (Kozierowski 1915, 282; Jurek 1993, 53). Na pewno zupe³nie nieuprawnione jest siêganie do wczeœniejszych œwiadectw dokumentowych: z roku 1247, gdzie wymienia siê "Zhibansim", czyli wielkopolski Zb¹szyù (KDW 262) oraz falsyfikatu datowanego na rok 1251, w którym mówi siê o Œwiebodzinie ("Schwibussen"), a który uchodzi za wytwór najpewniej dopiero wieku XV (KDW 297). Niew¹tpliwie autentyczny dyplom z roku 1302, zachowany do dziœ tylko w wiernej reprodukcji (faksymile), nabiera szerszego kontekstu dziêki kolejnemu aktowi z 10 grudnia 1304 roku. W tym ostatnim Henryk, ksi¹¿ê Œl¹ska i pan G³ogowa", zatwierdza pod Wityniem umowê Bogusza Wezenborga z klasztorem w Paradyzu w sprawie Lubinicka "prope Swibozyn positam", z przyrzeczeniem opieki nad bezpieczeùstwem konwentu (KDW 888). Dokument wyszed³ z kancelarii ksiêcia g³ogowskiego, zredagowany przez protonotariusza Fryderyka z Butense, podczas wyprawy wojennej na pogranicze œl¹sko-wielkopolskie. Jest on poœwiadczeniem przez w³adcê decyzji z roku 1302 (¯erelik 1984, 62) i potwierdza ówczesn¹ kontrolê G³ogowa nad Œwiebodzinem i najbli¿sz¹ okolic¹. Dalsza "kariera" osady "Swebosin" jeszcze przez kilka lat nie jest imponuj¹ca. Pozostaje ona w cieniu pobliskiej Lubrzy, o której wspomina siê w roku 1312, jako miejscu lokalizacji siedziby dystryktu. jednostki podzia³u terytorialnego ks. g³ogowskiego (KDW 952). Po roku 1314 (utrata przez nastêpców ks. Henryka Wielkopolski) ranga Œwiebodzina musia³a wzrosn¹Ì, skoro piêÌ lat potem zaliczony on zosta³ w poczet miast ks. g³ogowskiego ("di Stat" 1319 - KDW 1012). Zarówno Œwiebodzin, jak i Lubrza by³y wówczas oœrodkami ksi¹¿êcymi, oddanymi w rêce Henczka Wezenborga (Wêdzki 1970). Trwa³ego znaczenia strategicznego nabra³ Œwiebodzin nieco póŸniej, mo¿e w kontekœcie ekspansji W³adys³awa £okietka, kiedy wraz z odnotowanym wówczas po raz pierwszy zamkiem dosta³ siê pod lenn¹ zale¿noœÌ króla Czech - Jana Luksemburskiego (1329 - KDW 1099; por. Orzechowski 1965).

Czy mo¿na jednak coœ powiedzieÌ o czasach wczeœniejszych, jeszcze przed rokiem 1302? Osada nazywana w pocz¹tkach XIV wieku "Swebosin" musia³a mieÌ zapewne, jak wiêkszoœÌ na tym terenie, starsz¹ genezê. Mo¿emy przypuszczaÌ, ¿e siêga³a przynajmniej po³owy XIII wieku. Podstawy do takiego domys³u daj¹ nam najnowsze dane archeologiczne. Odkryty w roku 1986, w obrêbie granic miasta, gród obronny, dostarczy³, oprócz klasycznego materia³u zabytkowego (ceramika, przed-mioty z metalu, elementy uzbrojenia, moneta z XII w.), tak¿e prób drewna, umo¿li-wiaj¹cych datowanie umocnieù tego obiektu, najpóŸniej na po³owê XIII w. (Kara, Kr¹piec 2000). Te tzw. dendrodaty odnosz¹ siê zapewne do ostatniej przebudowy grodu; okres jego za³o¿enia siêga³ prawdopodobnie zarania wieku XII. Przesuwamy w ten sposób pocz¹tki kszta³towania siê oœrodka osadniczego w Œwiebodzinie o przynajmniej 200 lat. Powsta³e w pobli¿u póŸniejsze miasto, wykorzysta³o wszelkie walory po³o¿enia tego grodu i znanej osady "Swebosin" (por. Tuszyùski 1988). Trac¹ obecnie znaczenie dawniejsze tezy o istnieniu i wczesnej chronologii grodu w samym Œwiebodzinie (por. Geneza miasta... 1951), a bardziej realna wydaje siê hipoteza E. D¹browskiego (1975) o przejêciu roli grodu z IX-XII wieku w Grodziszczu przez kompleks osadniczy Œwiebodzina.

Co do treœci i redakcji dyplomu z roku 1302, to jest on typowym dla tych czasów prywatnym aktem poœwiadczeniowym, spisanym gotyck¹ kursyw¹ dokumentow¹. W zwi¹zku z nie zachowaniem orygina³u trudno coœ powiedzieÌ o jego cechach zewnêtrznych, poza tym, ¿e by³ wykonany na pergaminie i uwierzytelniony pieczêci¹, najpewniej Bogusza Wezenborga (herb z postaci¹ tura). Cechy wewnêtrzne dokumentu kszta³towa³ zwykle okreœlony formularz kancelaryjny, w tym przypadku paradyski. Jest on jednak znacznie uproszczony. W protokole wstêpnym wymienia siê tylko imiê wystawcy i adres, czyli wszystkie osoby, do których dotrzeÌ mog³a treœÌ pisma. TreœÌ w³aœciwa to oœwiadczenie woli Bogusza przejêcia w do¿ywotnie lenno od cystersów wsi Lubinicko, jego zwrotu po œmierci i chêÌ pochówku w klasztornych podziemiach. Istotne s¹ œrodki umacniaj¹ce decyzjê rycerza: w³asna pieczêÌ, odczytanie zainteresowanym i pieczêÌ Parady¿a, po której brak póŸniej œladu. Protokó³ koùcowy stanowi niepe³na lista œwiadków, wœród których na pierwszym miejscu znalaz³ siê interesuj¹cy nas Gniewomir ze Œwiebodzina, oraz datacja, tutaj okreœlaj¹ca moment czynnoœci prawnej ("actum").

 

Dokument Nr 849 z Kodeksu Dyplomatycznego Wielkopolski (wyd. PoznaĂą 1878)

Transkrypcja

Zbiory Muzeum Regionalnego w ÂŚwiebodzinie

 

TÂłumaczenie

Bogusz Wezenborg 11 marca 1302 r.. w Paradyzu: potwierdza, Âże otrzymaÂł w doÂżywotnie lenno wieÂś Lubinisko (Lubinicko) od klasztoru w ParadyÂżu. Pergamin oryginalny. WciĂŞcia poprzeczne od przywieszenia jednej pieczĂŞci; zagubionej.

My Bogusz von Wezenborg^[1] oznajmiamy wszystkim, do których dotrze niniejsze pismo, ¿e od mê¿ów pobo¿nych, czcigodnego ojca pana Jakuba^[2] opata i wszystkich braci Paradyskiego Zakonu Cysterskiego, dziedzictwo nazywane po polsku Lubinicko, po niemiecku Villa Martini^[3], przyjmujemy w do¿ywotnie lenno; nie po to, byœmy prawem dziedziczenia pozostawili je naszym potomkom, lecz, gdy z woli Pana ¿ycie nasze na ziemi siê skoùczy, rzeczone dziedzictwo ze wszystkimi zbiorami i trzodami, które pozostawaÌ bêd¹ w naszych zagrodach w owym dziedzictwie bez czyjegokolwiek sprzeciwu powróci³o jako wolne do Parady¿a, i równoczeœnie nasze cia³o, jak pragniemy, powierzone zosta³o koœcielnemu pogrzebowi braciom wy¿ej wspomnianym.

By zaÂś to postanowienie pewne i nienaruszone pozostaÂło, niniejsze pismo naszÂą pieczĂŞciÂą zabezpieczamy, przekazujÂąc jako oczywiste Âświadectwo braciom do odczytania, sami otrzymujÂąc opatrzone pieczĂŞciÂą potwierdzenie naszego postanowienia.

ÂŚwiadkami tego sÂą: komes^[4] Gniewomir ze ÂŚwiebodzina^[5], pan Henryk von Klepzig^[6], pan Henryk z DÂąbrĂłwki MaÂłej^[7], i inni godni wiary. Dane w Paradyzu w obecnoÂści konwentu, roku PaĂąskiego 1302, piĂŞĂŚ dni przed idami marcowymi^[8].

[1] Bogusz von Wezenborg/Wiesenburg (Boguœ de Wescnburch) - pochodzi³ z dolno³u¿yckiej rodziny rycerskiej, której jedna ga³¹Ÿ mia³a dobra w ks. g³ogowskim; wystêpuje w dokumentach w latach 1290-1307; by³ m.in. kasztelanem Urazu (1291) i Krosna (1293) oraz starost¹ poznaùskim (1306) przy ks. Henryku g³ogowskim; znany jako w³aœciciel dóbr w okolicy Œwiebodzina i Miê-dzyrzecza, dobrodziej i opiekun klasztoru w Parady¿u;
[2] Jakub 1 (Iacobus) - opat klasztoru paradyskiego w latach 1301 (1302)-1305;
[3] Lubinicko (Lubinisco, Villa Martini) - wieœ klasztoru paradyskiego jeszcze z nadania Janusza, syna Secemy (1241 - falsyfikat ?) oraz Dzier¿ykraja z rodu Na³êczów i jego braci Gos³awa i Tomasza (1256);
[4] Komes (comes) - tytuÂł oznaczajÂący osobĂŞ sprawujÂącÂą wyÂższy urzÂąd lub okreÂślonÂą funkcjĂŞ z nadania panujÂącego (np. ksiĂŞcia);
[5] Gniewomir ze ÂŚwiebodzina (Gnivmerus de Swebosin) - pierwszy znany z imienia wÂłaÂściciel ÂŚwiebodzina z rodu SamsonĂłw-WattĂłw; identyfikowany z kasztelanem ZbÂąszynia (1277-1286) i sĂŞdziÂą poznaĂąskim (1286-1298); wystÂąpiÂł wczeÂśniej (1301) wÂśrĂłd WezenborgĂłw, podczas nadania Bukowca w ok. MiĂŞdzyrzecza klasztorowi w ParadyÂżu;
[6] Henryk von Klepzig (Hinricus de Clebs) - pochodziÂł z rycerskiej rodziny wywodzÂącej siĂŞ z Anhaltu w Saksonii, ktĂłrej przedstawiciele czĂŞsto wystĂŞpowali przy margrabiach brandenburskich z linii askaĂąskiej; w 1299 roku Henryk m.in. z braĂŚmi otrzymaÂł w lenno ÂŁagĂłw na ziemi torzymskiej;
[7] Henryk z DÂąbrĂłwki MaÂłej (Hinricus de Mirica, popr. Merica) - jeden z moÂżliwych protoplastĂłw rodu von Stentsch (Sczanieckich) ze SzczaĂąca; w roku 1278 wystĂŞpuje jako zarzÂądca tych dĂłbr z ramienia wielkopolskiego rodu DryjĂłw; w roku 1311 wspomniany jako Henryk ze SzczaĂąca;
[8] PiêÌ dni przed idami marcowymi (V Idus Martii) - sposób datowania wziêty z kalendarza rzymskiego, u¿ywanego powszechnie w œredniowieczu; idy, kalendy i nony to trzy sta³e dni w ka¿dym miesi¹cu; idy w marcu przypadaj¹ na 15 dzieù miesi¹ca; odchylenia przy sprowadzaniu dat, do obecnej rachuby wynikaj¹ z doœÌ z³o¿onego sposobu ich obliczania (np. pi¹ty dzieù przed idami marcowymi to nie 10 lecz 1 marca, jak w analizowanym tutaj dokumencie).

tÂłumaczenie i objaÂśnienia - ks. J. Roman, J. SobociĂąski / M. Nowacki

---

MateriaÂł zostaÂł opracowany przez Pana Marka Nowackiego z wykorzystaniem tÂłumaczeĂą i objasnieĂą ks. J. Romana i J. SobociĂąskiego. ArtykuÂł w caÂłoÂści pochodzi ze strony UrzĂŞdu Miejskiego w ÂŚwiebodzinie.

Od najwczeœniejszego okresu podstaw¹ rozwoju gospodarczego Œwiebodzina by³o sukiennictwo. Wykszta³ci³o siê ono z tkactwa domowego i nabra³o istotnego znaczenia ju¿ w XIV wieku. Prawdopodobnie pierwsi tutejsi sukiennicy pochodzili z Flandrii. Pocz¹tkowo produkowano sukno na potrzeby rynku lokalnego, nastêpnie sta³o siê ono g³ównym towarem eksportowym miasta. Ju¿ w 1395^[1] roku œwiebodziùscy sukiennicy uzyskali przywilej zapewniaj¹cy im wy³¹cznoœÌ w produkcji i handlu suknem oraz przy zakupie surowca w najbli¿szej okolicy. Jednoczeœnie, co dodatkowo podkreœla³o istotn¹ pozycjê tego rzemios³a w mieœcie, sukiennicy uzyskali uprawnienia do swobodnego warzenia piwa.

My Henryk^[2] z Bo¿ej £aski ksi¹¿ê Œl¹ska, Wielkiego G³ogowa, ¯agania, Krosna og³aszamy wszem i wobec, [tym] którzy ten dokument zobacz¹, us³ysz¹ lub przeczytaj¹, ¿e przed nami zjawili siê [nasi] drodzy i wierni burmistrz i rajcy^[3] miasta Œwiebodzina wraz ze swoimi sukiennikami i uni¿enie przed³o¿yli proœbê o potwierdzenie im niektórych artyku³ów. Zatem uwzglêdniliœmy ich pokorn¹ i gor¹c¹ proœbê, równie¿ ich wiern¹ s³u¿bê, jak¹ nam œwiadczyli i nadal œwiadczyÌ bêd¹, tak¿e rozkwit ich chwalebnych cechów, po¿ytek i pobo¿ne uznanie, dlatego potwierdziliœmy i wzmocniliœmy im te artyku³y. Potwierdzamy [zatem] i wzmacniamy im je moc¹ tego listu, jak nastêpuje:
Po pierwsze, nikomu nie wolno kupowaÌ we³ny ani surowej, ani oczyszczonej powy¿ej pó³tora kamienia^[4]. IlekroÌ jednak siê to zdarzy, maj¹ wymienieni sukiennicy prawo przy pomocy s¹du we³nê odebraÌ a kupca, po rozpatrzeniu sprawy przez cech, ukaraÌ; jedy nie sukiennicy maj¹ pe³ne prawo do zakupu [we³ny]; równie¿ maj¹ sukiennicy, przed wszystkimi, pe³n¹ swobodê do handlu wszelkiego rodzaju suknem, czy to jest krajowe, leydejskie, mehlijskie^[5] lub inne i nikt nie mo¿e z nimi obcymi suknami konkurowaÌ^[6], z wyj¹tkiem jarmarków; tu rozkazujemy naszym burmistrzom i rajcom w naszym mieœcie Œwiebodzinie, którzy obecnie s¹ i którzy w przysz³oœci bêd¹, ¿eby mieli dobre baczenie, aby wymienieni sukiennicy wykonywali swoje sukno we w³aœciwej szerokoœci i d³ugoœci oraz z solidnej we³ny; ponadto maj¹, wielokrotnie ju¿ wymienieni sukiennicy, prawo do pieczêtowania swojego sukna pieczêci¹ miejsk¹^[7]; nastêpnie maj¹ oni nam i naszym potomkom od ka¿dej sztuki sukna, czy je kupuj¹c czy te¿ wytwarzaj¹c, daÌ i przekazaÌ pó³ grosza^[8], co w naszej monecie czyni szeœÌ halerzy^[9]; wreszcie maj¹ wymienieni sukiennicy pe³n¹ swobodê warzenia swojego 'piwa tak jak inni, i to zostaje potwierdzone. [...]

ÂŹrĂłdÂło: G. Zerndt, Geschichte von Stadt und Kreis Schwiebus, Teil 1, Schwiebus 1909, s. 106-107; tÂłumaczenie WÂłodzimierz Zarzycki

[1] Dokument ten znany jest wy³¹cznie z XVI-wiecznej kopii cytowanej przez G. Zerndta (1909); poniewa¿ jest to tylko fragment przywileju, niejasna pozostaje data jego powstania - Zerndt opowiada siê za 1395 r., inni autorzy sugeruj¹ nawet rok 1390.
[2] Henryk VIII "Wróbel" (zm. 1397)- ksi¹¿ê ¿agaùsko-g³ogowski od 1394 r.
[3] Przyjmuje siĂŞ, Âże pierwsza wzmianka dotyczÂąca istnienia rady miejskiej pochodzi z roku 1397, a urzĂŞdu burmistrza dopiero z 1418 r.; albo nie zwrĂłcono dotÂąd uwagi na informacjĂŞ w powyÂższym dokumencie, albo zostaÂł on, co bardziej prawdopodobne, przerobiony, czyli sfaÂłszowany podczas sporzÂądzania kopii przywileju Henryka VIII w XVI w.; wiele realiĂłw tego dokumentu na to wskazuje, np. wspomnienie uÂżywania pieczĂŞci miejskiej, czy w ogĂłle charakter dokumentu, potwierdzajÂącego rzekomo wczeÂśniejsze (sprzed 1395 r.) przywileje; praktyka faÂłszerstw byÂła powszechnie znana i sÂłuÂżyÂła np. wykazaniu dawnoÂści okreÂślonych uprawnieĂą lub przywilejĂłw.
[4] 1 kamieù (Stein) (tu - wroc³awski- 9,73 kg) -jednostka miary ciê¿aru stosowana do koùca XVIII wieku i zró¿nicowana w zale¿noœci od kraju i regionu.
[5] "Krajowe"- zazwyczaj tak okreœlano wszystkie sukna produkowane na Œl¹sku; "leydejskie" - sukno sprowadzane z Lejdy w zach. Holandii; sukno "mehlijskie"- lokalizacja niepewna; byÌ mo¿e chodzi o miejscowoœÌ Mahlisch ko³o Frankfurtu nad Odr¹.
[6] WolnoœÌ handlu suknem dotyczy³a wy³¹cznie jarmarków; miasto jeszcze w XVIII w. stosowa³o wysok¹ op³atê, aby zniechêciÌ obcych dostawców sukna do przybywania na jarmarki œwiebodziùskie z tym towarem.
[7] OpieczĂŞtowanie byÂło gwarancjÂą, Âże sukno speÂłnia normy jakoÂści i wymiaru.
[8] Chodzi o grosze praskie (czeskie), które od pocz. XIV i do pot. XV wieku pe³ni³y rolê g³ównej monety w wymianie handlowej, m.in. na Œl¹sku i w Polsce.
[9] Halerz - drobna moneta bita w Niemczech od XIII w., póŸniej równie¿ w ca³ej Europie œrodkowej; w Polsce notowana (g³ównie na Œl¹sku) w XIV-XV w.

W 1765 roku ukazaÂła siĂŞ obszerna historia ÂŚwiebodzina, ktĂłrej autorem byÂł miejscowy pastor Samuel Gotthilf Knispel. ByÂło to pierwsze dzieÂło historyczne epoki oÂświecenia na temat miasta i enklawy ÂświebodziĂąskiej, uwzglĂŞdniajÂące archiwalia miejskie i prace wielu dziejopisarzy, w tym polskich, m.in. Jana DÂługosza, Marcina Kromera, Macieja z Miechowa (Miechowity). Z tego wzglĂŞdu stanowi ono bezcenne ÂźrĂłdÂło do poznania dziejĂłw ÂŚwiebodzina od jego poczÂątkĂłw aÂż po poÂłowĂŞ XVIII wieku. SzczegĂłlnie duÂżo miejsca poÂświĂŞcono w nim sprawom religijnym, samorzÂądowi, gospodarce oraz wÂładzy zwierzchniej, czyli starostom okrĂŞgu i komendantom zamku.

Zamek w Œwiebodzinie zosta³ zbudowany przez rycerzy krzy¿owych^[1], którzy w XIII wieku przez pewien czas tu rezydowali. W³aœciwie nale¿a³ on, ze wszystkimi maj¹tkami ziemskimi i prawami, do w³adcy. Starzy ksi¹¿êta g³ogowscy przyznawali zwyczajowo ten zamek wdowom ksi¹¿êcym, czasami te¿ sami tu przebywali. Rz¹dy nad ca³ym powiatem, ale te¿ nad zamkiem w Œwiebodzinie, przekazywali szlachetnie urodzonemu kapitanowi, który mia³ w nim swoj¹ siedzibê. ¯ona ksiêcia Jana^[2] znalaz³a schronienie na zamku w Œwiebodzinie, gdy G³ogów mia³ byÌ wziêty przez oddzia³y króla Macieja; sam ksi¹¿ê te¿ tutaj do niej przyby³^[3].

Starostowie zamku w Œwiebodzinie mieli niegdyœ wielk¹ w³adzê. Byli uwa¿ani za namiestników ksi¹¿êcych lub królewskich, którzy w imieniu ksi¹¿¹t rz¹dzili miastem i okolic¹. Mieli takie prawa, jak kasztelanowie w Polsce. Chyba a¿ do roku 1561 obsadzali zarówno radê miejsk¹, jak i ³awê s¹downicz¹ oraz mistrzów [cechów] rzemieœlniczych. Bowiem wówczas miasto, jako miasto Œwiebodzin, wraz z innymi miastami ksiêstwa g³ogowskiego, otrzyma³o prawo wolnego wyboru rady [miejskiej]. Lecz starostowie zamku i zastawnicy^[4] od pocz¹tku ubieg³ego stulecia^[5] starali siê to [prawo] trwale kwestionowaÌ. Szczególnie podczas wojny trzydziestoletniej przypisywali sobie jurysdykcjê nad miastem. W roku 1628, podczas reformacji papieskiej^[6], zdjêty z urzêdu ewangelicki pastor g³ówny^[7] Michael Tzetschnovius, w swoim testamencie z 24 lipca 1630 [roku], wymienia ówczesnego zastawnika, Hansa Georga von Knobelsdorffa, jako swego zwierzchnika; prosi go i magistrat o utrzymanie swojego testamentu. Ta opinia wydaje siê wiele mówiÌ i wskazuje na to, ¿e zastawnik mia³ wiêcej do powiedzenia ni¿ magistrat, a nawet ten ostatni zale¿ny by³ od pierwszego. Po wojnie Caspar Siegmund von Knobelsdorff równie¿ wykonywa³ prawo obsadzania magistratu. Bowiem 8 sierpnia 1667 [roku] wyznaczy³ on Daniela Sommerfelda na burmistrza, a ewangelickich mieszczan, Bartholomausa Gellerta i Gottfrieda Langhansena, na rajców. Gellert pisze w swym dzienniku, ¿e kapitan postara³ siê najpierw o zatwierdzenie swoich przywilejów przez cesarza w Wiedniu. Lecz w nastêpnym roku starosta krajowy^[8], gdy przyby³ do Œwiebodzina, odwo³a³ tych rajców, których powo³a³ komendant zamku. A potem w roku 1672 wyznaczono cesarsk¹ komisjê maj¹c¹ za³atwiÌ dotychczas nierozstrzygniête spory miêdzy kapitanem zamku i miastem, które zakoùczy³a nawet ugoda, w tym zrzeczenie siê przez kapitana prawa obsadzania magistratu.

ÂŹrĂłdÂło: S. G. Knispel, Geschichte der Stadt Schwiebus, von ihrem Ursprung an, bis auf das Jahr 1763, ZĂźllichau 1765, s. 184-185; tÂłumaczenie Marek Nowacki, Jan SobociĂąski

[1] Informacja g³êboko utrwalona w lokalnej historiografii niemieckiej (m.in. G. Zerndt); rycerze zakonu krzy¿ackiego przebywali przejœciowo na Œl¹sku, lecz zupe³nie brak potwierdzenia ich obecnoœci w Œwiebodzinie; znane s¹ natomiast zwi¹zki z tym terenem zakonu joannitów, czasowo, ale dopiero w 1 po³owie XV wieku, posiadaj¹cego w zastawie zamek i niektóre dobra wokó³ Jieziora Nies³ysz
[2] Jan II (1435-1504) - ksi¹¿ê ¿agaùski
[3] Chodzi o lata 1488-89, kiedy toczyÂła siĂŞ wojna Jana ÂżagaĂąskiego z wojskami krĂłla WĂŞgier Macieja Korwina; sam ks. Jan przebywaÂł w ÂŚwiebodzinie tylko w roku 1478
[4] Zastawnik - osoba posiadaj¹ca dobra ziemskie w formie tzw. dóbr zastawnych, na podstawie op³aty zbli¿onej do ich wartoœci; nadania takie by³y czêsto dziedziczone, a tak¿e istnia³a mo¿liwoœÌ ich wykupu
[5] tzn. w XVII wieku
[6] Reformacja papieska - tj. reforma katolicka w duchu kontrreformacyjnym
[7] W oryginale "Primarius"- ewangelicki odpowiednik proboszcza w KoÂściele katolickim
[8] Starosta krajowy (ziemski) - od pocz¹tku XIV wieku najwa¿niejszy urz¹d ksi¹¿êcy w ksiêstwie g³ogowskim; starosta pe³ni³ w³aœciwie funkcje namiestnika w imieniu w³adców ksiêstwa; od koùca XVI wieku urz¹d starosty przekszta³ci³ siê w kolegiaIny "rz¹d" (rejencjê) ksiêstwa g³ogowskiego

Jest to jedno z pierwszych Ÿróde³, w którym wspomina siê burmistrza i radê miejsk¹ w Œwiebodzinie. Sugeruje to, ¿e Œwiebodzin by³ ju¿ w tym czasie w pe³ni ukszta³towanym miejskim organizmem ustrojowo-prawnym, choÌ w³aœciwa kodyfikacja nast¹pi³a nieco póŸniej (1469). Znaczenie tego dokumentu dla miasta polega³o g³ównie na potwierdzeniu wczeœniejszych przywilejów. By³a to powszechna praktyka stosowana przez ka¿dego kolejnego panuj¹cego. Dziêki temu miasto zapewnia³o sobie ochronê swoich praw i niektórych miejskich dochodów.

My Wac³aw^[1], z Bo¿ej £aski ksi¹¿ê na Œl¹sku, Pan w Kroœnie i w Œwiebodzinie, oœwiadczamy publicznie w tym naszym otwartym piœmie wszystkim, którzy je zobacz¹, us³ysz¹ lub przeczytaj¹, ¿e do nas przybyli nasi wierni, mili - burmistrz, rajcy i starsi^[2] naszego miasta Œwiebodzina ("Swebissin") i wyliczyli nam ich prawa^[3], które oni mieli i jeszcze maj¹ i pokornie nas prosili, ¿eby im je zatwierdziÌ; my poznaliœmy ewentualne s³u¿by i oddane us³ugi od nich nam licznie wyœwiadczone, i £ask¹ Ksi¹¿êc¹ im i ich legalnym nastêpcom wszystkie ich prawa moc¹ tego pisma potwierdzamy. Mianowicie 40 marek^[4] "opieki"^[5], które oni nam zap³ac¹ ka¿dego roku obowi¹zkowo na œw. Micha³a^[6]; pozostaniemy przy postanowionych 40 markach groszy my, nasi spadkobiercy i nastêpcy, danych im i ich nastêpcom i nigdy nie podniesiemy [ich] bez z³ego zamiaru.

Folwark Rohrbach^[7] z jeziorem i wszystkimi dalszymi przyleg³oœciami i wszystkie ³¹ki, które le¿¹ wokó³ miasta, wszystkie zagajniki i zaroœla, które le¿¹ wokó³ miasta, odciête ogrodzeniami, które s¹ za domem^[8], po prawej stronie œcie¿ki, która prowadzi przez sad obok rowu m³yùskiego; dalej jest [ów] rów granic¹ do jeziora, po drugiej stronie ma³ych strumieni, które prowadz¹ z Zerrwinkel^[9] do [owego] jeziora; co zatem na zewn¹trz strumieni jest, jest naszego miasta.

I cÂło za konia dwa halerze^[10] i takÂże wszystkie czynsze wieczyste, ktĂłre oni majÂą z Âław rzeÂźnickich, piekarniczych i szewskich oraz jarmark solny i 5 maÂłdrĂłw^[11] zboÂża bez 3 szefli^[12], ktĂłre nasze miasto ÂŚwiebodzin kaÂżdego roku otrzymuje z duÂżego mÂłyna w Rzeczycy.

Szczególnie dajê im i udzielam to mianowicie, ¿e gdyby ktoœ chcia³ ich c³o obchodziÌ, co w obrêbie mili [wokó³ miasta] obowi¹zuje, tych powinni i mog¹ oni przepêdziÌ; ich prawa z tego [tytu³u] biorê w opiekê. Jednak nieszkodliwych naszych ¿o³nierzy nale¿y uwalniaÌ.

MocÂą tego pisma postanowionÂą "opiekĂŞ", czynsze i prawa my zatwierdzamy, [takÂże w imieniu] naszych spadkobiercĂłw i ich nastĂŞpcĂłw oraz ich prawnych nastĂŞpcĂłw i pragniemy je bez przeszkĂłd a nadto spokojnie utrzymaĂŚ i pozostawiĂŚ bez zÂłego zamiaru.

Dla wiĂŞkszego bezpieczeĂąstwa przywieszamy naszÂą pieczĂŞĂŚ na tym piÂśmie, danym w ÂŚwiebodzinie ("Swebossin") w dniu Jana Chryzostoma^[13] roku 1418 po Narodzeniu Chrystusa. Nadto czynimy [to] znanym naszym wiernym i miÂłym - panu Stephanowi von Lessnau [Lessnow] proboszczowi w ÂŚwiebodzinie ("Swebissin"), Wilhelmowi von Gersdorf kapitanowi [zamku] tamÂże, Hansowi Gebelzk, Peterowi Wache, Opatzowi [Opitzowi] Gladis i Nickelowi Landiskron [Landeskron] naszemu pisarzowi.

PieczĂŞĂŚ magistratu z XIX w.

ÂŹrĂłdÂło: S. G. Knispel, Geschichte der Stadt Schwiebus, von ihrem Ursprung an, bis auf das Jahr 1763, ZĂźllichau 1765, s. 261-262; tÂłumaczenie Marek Nowacki

[1] Wac³aw - jeden z synów Henryka VII, ksi¹¿ê g³ogowski w latach 1397-1430.
[2] Prawdopodobnie starsi cechowi.
[3] W oryginale "prawo", "przywilej", wzglêdnie "sprawiedliwoœÌ".
[4] Marka (koloĂąska) - jednostka miary masy (ciĂŞÂżaru) rĂłwna 234 gramom.
[5] PorĂłwnaj objaÂśnienie nr 3.
[6] 29 wrzeÂśnia.
[7] Folwark Rohrbach - obecnie teren wsi RozÂłogi.
[8] To znaczy zamkiem.
[9] Zerrwinkel - okolice obecnej ul. Walki MÂłodych.
[10] Halerz - drobna moneta czesko-ÂślÂąska = 0,25 gram srebra.
[11] MaÂłder - pruska jednostka mierzenia ciaÂł sypkich rĂłwna 657 litrom.
[12] Szefel - pruska jednostka mierzenia ciaÂł sypkich rĂłwna 54,73 litra.
[13] 27 stycznia.

Datê 29 stycznia 1230 roku nosi dokument fundacyjny, jaki wystawi³ wojewoda poznaùski Miko³aj Bronisz, przekazuj¹c na rzecz zakonu cystersów miejscowoœÌ Goœcikowo, jako miejsce za³o¿enia nowego klasztoru. Proces fundacyjny trwa³ jednak a¿ do roku 1236, poniewa¿ fundacjê musia³a zatwierdziÌ kapitu³a generalna zakonu, konieczne by³o tak¿e jej poœwiêcenie i oficjalne przyjêcie do zakonu. Z tego okresu pochodzi kilka dokumentów, w których fundacjê Bronisza zatwierdzaj¹ miedzy innymi biskup poznaùski Pawe³ oraz ksi¹¿ê wielkopolski W³adys³aw Odonic.

I.
[...] z radoœci¹ og³aszam wszystkim, zarówno wspó³czesnym jako i potomnym, ¿e dla odpuszczenia moich, mej ¿ony i naszych przodków win oraz by posi¹œÌ ¿ycie wieczne, dla chwa³y Bo¿ej i s³awy Bo¿ej Rodzicielki, zawsze Dziewicy, i ku czci œw. Marcina - wyznawcy Chrystusa, za zgod¹ Najjaœniejszego ksiêcia polskiego W³adys³awa^[1] oraz Paw³a, biskupa poznaùskiego, i za wiedz¹ kapitu³y poznaùskiej, za zgod¹ mego brata Sêdziwoja i jego syna Jarosta, za zgod¹ mej ¿ony i mych rodziców, owo miejsce, bêd¹ce m¹ w³asnoœci¹, a które nazywa siê Goœcikowo, opatowi Henrykowi^[2] i braciom z Lehnin^[3] (nadajê), aby wznieœli nowe opactwo regu³y cysterskiej, które nazywane bêdzie Paradisus^[4] [...]

[...] wszystko uprzednio wymienione, snaĂŚ ParadyÂżowi Matki BoÂżej^[5], nam i naszym sukcesorom, caÂłkowicie i w peÂłni, zgodnie z prawem, niech poÂżytek przynosi i dochodami umacnia.

ÂŹrĂłdÂło: Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, 1.1, PoznaĂą 1877, dokument nr 126, s. 113-114; przedruk tÂłumaczenia za: ParadyÂż. WyÂższe Seminarium Duchowne Diecezji ZielonogĂłrsko-Gorzowskiej, opracowanie ks. M. Walczak, Zielona GĂłra 1993, s. 12

[1] W³adys³aw Odonic (ok. 1190-1239) - ksi¹¿ê wielkopolski, znany z licznych przywilejów dla Koœcio³a (miêdzy innymi podj¹³ próbê za³o¿enia klasztoru cysterskiego w Przemêcie).
[2] Henryk - opat klasztoru w Lehnin.
[3] Lehnin - zobacz objaÂśnienie w poprzednim dokumencie.
[4] To znaczy "raj".
[5] W oryginale "Paradisus sancte Marie".

F.B. Werner. Klasztor w ParadyÂżu - XVIII w.

II.
Pierwszego lutego [1230 roku]^[1] komes^[2] i palatyn^[3] Bronisz z Goœcikowa, szlachcic^[4] pochodz¹cy z rodu Wieniawa^[5] nosz¹cego w herbie g³owê ¿ubra i giermek^[6] diecezji poznaùskiej pragn¹c daÌ pe³niejszy upust swej gorliwej i ¿arliwej pobo¿noœci, któr¹ pa³a³ wobec Boga i swego Odkupiciela, i tym gorliwej szerzyÌ czeœÌ Jego Imienia, w wymienionej wsi Goœcikowo - zaczê³a ona odt¹d nosiÌ nazwê Parady¿a^[7] i do dziœ ma tê nazwê - zak³ada klasztor braci zakonu cystersów, ku czci i pod wezwaniem Najœwiêtszej Panny i Pani naszej Marii i najpierw nadaje jako wieczyste uposa¿enie wspomnian¹ wieœ swoj¹ Goœcikowo, a tak¿e inne wsie swoje, mianowicie Linê, K³odawê, Gonikê i Po³êcz^[8] temu¿ klasztorowi i s³u¿¹cym w nim Bogu wówczas i póŸniej maj¹cym braciom, których przys³anie uzyska³ na pocz¹tku z klasztoru leniùskiego^[9]. [...]

[...] GodnoœÌ pierwszego opata w tym w ten sposób za³o¿onym klasztorze sprawowa³ brat Menszo^[10] [...].

ÂŹrĂłdÂło: Jan DÂługosz, Kroniki czyli roczniki sÂławnego KrĂłlestwa Polskiego, tÂłum. J. MrukĂłwna, Warszawa 1973, s. 338-339

[1] Data dzienna sprzeczna z podan¹ w Kodeksie dyplomatycznym Wielkopolski - b³¹d D³ugosza.
[2] Komes - zobacz objaÂśnienie w jednym z poprzednich dokumentĂłw.
[3] Palatyn - tu: wojewoda; Bronisz byÂł wojewodÂą ksiĂŞcia WÂładysÂława Odonica.
[4] OkreÂślenie DÂługosza, nie pasujÂące do epoki - raczej "rycerz".
[5] Bronisz pochodzi³ z rodu Pomianów; Jan D³ugosz prawdopodobnie sugerowa³ siê herbem Wieniawa, przyjêtym w okresie póŸniejszym przez niektóre od³amy tego rodu, który by³ tak¿e jego w³asnym rodowym znakiem.
[6] OkreÂślenie DÂługosza, nie pasujÂące do epoki - raczej "wierny sÂługa" lub "wierny poddany".
[7] Paradisus Sanctae Mariae (Âłacina) - Raj Matki BoÂżej.
[8] Wymienione tu wsie le¿a³y miêdzy Ksi¹¿em a Œremem w Wielkopolsce.
[9] Lehnin - zobacz objaÂśnienie w jednym z poprzednich dokumentĂłw.
[10] Tê kontrowersyjn¹ informacjê podaje tylko D³ugosz, a póŸniej tak¿e Achatius Curaeus (1564); wg innych autorów (np. T. Warmiùski) pierwszym opatem paradyskim w latach 1236-1245 by³ Henryk I.

W kronice ÂŚwiebodzina Samuela Gotthilfa Knispela znajduje siĂŞ wzmianka o procesie 6 kobiet oskarÂżonych o czary. Znacznie bardziej obszerny i obiektywny jest opis tego zdarzenia w "Historii miasta i powiatu ÂŚwiebodzin" Gustava Zerndta, ktĂłry jako archiwista miejski miaÂł dostĂŞp do wielu ÂźrĂłdeÂł.

I.
Tego roku procesy nad czarownicami nie nale¿a³y do rzadko¶ci. Ówczesny sêdzia miejski Gottfried Beißricht musia³ mieæ wcale niez³y wgl±d w czarnoksiêski proceder.
Dnia 13 lipca spalono na oÂłobockim wygonie za trzecim wiatrakiem nie mniej niÂż 6 kobiet. W kronikach starannie odnotowano ich nazwiska oraz nazwy miejscowoÂści, z ktĂłrych pochodziÂły. MiaÂł ponadto pewnej czarownicy diabeÂł kark ukrĂŞciĂŚ, a inna powiesiÂła siĂŞ w wiezieniu. JakÂże dobrze ma obecnie kobiecy rĂłd, Âże moÂże w spokoju doÂżywaĂŚ staroÂści! [...] Nie mĂłgÂł jednakÂże miejski sĂŞdzia zbyt dÂługo przeÂżyĂŚ czarownic. RzuciÂły one naĂą tak silny urok, Âże musiaÂł zemrzeĂŚ 6 sierpnia tegoÂż roku.

ÂŹrĂłdÂło: S. G. Knispel, Geschichte der Stadt Schwiebus, von ihrem Ursprung an, bis auf das Jahr 1763, ZĂźllichau 1765, s. 311-312; tÂłumaczenie WÂłodzimierz Zarzycki

Trzy czarownice na stosie (anonimowy drzeworyt)

II.
W tym czasie dotar³a tu równie¿ groza procesów nad czarownicami. Sêdzi± miejskim by³ Gottfried Beißricht. Nie chcia³ on, w dobie powszechnych prze¶ladowañ osób podejrzanych o czary, okazaæ siê opiesza³ym i wy³apywa³ je, gdzie tylko móg³ je wykryæ. Dnia 13 lipca zap³onê³y przera¿aj±ce stosy na o³obockim wygonie za trzecim wiatrakiem. Mieszkañcy miasta i okolicy ¶ci±gnêli gromadnie, by napawaæ siê mêkami owych niewinnych ofiar. Kroniki odnotowuj± nazwiska tych biednych kobiet. W kronice Alsinowskiego^[1] zw± siê one: córka s³odownika Hansa Weberske i Hansa Radezimmera, obie ze ¦wiebodzina. Z O³oboku, do którego sztuka czarnoksiêska wdar³a siê chyba znacznie g³êbiej a moc zabobonu i szaleñstwa jeszcze mroczniej omota³a swoimi czarnymi skrzyd³ami rozumy odszczepieñczych ch³opów, przywleczono cztery godne lito¶ci i wspó³czucia ofiary tego pogromu: Frau Graf, Pichin, Hentschkin i Schweineschneiderin^[2]. Jedna czarownica ju¿ wcze¶niej zesz³a z tego ¶wiata; diabe³ mia³ jej rzekomo ukrêciæ kark, a inna odebra³a sobie ¿ycie w wiêzieniu. Ale, jak podaje Knispel, nie d³ugo mia³ sêdzia miejski prze¿yæ swoje ofiary. Rzuci³y one na niego czary tak skuteczne, ¿e zmar³ on 6 sierpnia, a wiêc niespe³na cztery tygodnie po nich. Dziwnym zbiegiem okoliczno¶ci nasze archiwum nie dysponuje aktami tych procesów. Czy ju¿ wówczas przekazano je wy¿szej w³adzy do zaopiniowania? A mo¿e jaka¶ obca rêka przyw³aszczy³a sobie ten w³a¶nie tom, tak cenny dla poznania historii procesów owych czasów na naszym terenie? Dotychczas niczego na ten temat nie uda³o siê wydobyæ na ¶wiat³o dzienne.

ÂŹrĂłdÂło: G. Zerndt, Geschichte von Stadt und Kreis Schwiebus, t. II, Schwiebus 1911, s. 302-303; tÂłumaczenie WÂłodzimierz Zarzycki

[1] Zaginiona kronika miasta, kilkakrotnie cytowana przez G. Zerndta.
[2] Zapewne sÂą to nazwiska, ale czĂŞÂściowo takÂże przezwiska (np. Frau Graf = Pani Hrabina).