LUBUSKIE MATERIAÂŁY KONSERWATORSKIE
ROK 2011, tom 8

---

Podczas prac remontowych przeprowadzonych w latach 2009-2010 w budynku ÂświebodziĂąskiego ratusza, w salach parterowych poÂłudniowego traktu, uÂżytkowanych przez Muzeum Regionalne, doszÂło do nieoczekiwanego i niezwykÂłego odkrycia. W trakcie badaĂą Âścian, wykonanych przed montaÂżem instalacji podtynkowej, spod nawarstwieĂą kolejnych przemalĂłwek i otynkowaĂą, wydobyto fragmenty ciemno-ugrowych pÂłaszczyzn i czarnych linii. Na zlecenie LWKZ w Zielonej GĂłrze, w czerwcu i lipcu 2010 r. wykonaliÂśmy konserwatorskie badania znaleziska i opracowaliÂśmy dokumentacjĂŞ badaĂą wraz z wytycznymi dalszego postĂŞpowania konserwatorskiego^[1].

Badania te wykazaÂły, Âże w trzech salach poÂłudniowego traktu, ktĂłrego ceglane Âściany i w wiĂŞkszoÂści gwiaÂździste sklepienia, zostaÂły pierwotnie caÂłkowicie pokryte tynkiem wapienno-piaskowym i pobielone pobia³¹ wapiennÂą, zachowaÂły siĂŞ rozlegle fragmenty najstarszych Âściennych dekoracji architektonicznych, powstaÂłych zapewne w I poÂłowie XVI stulecia. SÂą nimi malarskie imitacje wielkich prostokÂątnych blokĂłw kamiennych na Âścianach w miejscach wejÂścia w nie spÂływĂłw Âżeber sklepiennych, na Âżebrach w postaci profilowanych segmentĂłw oraz na ³êku otworu wejÂściowego. PoszczegĂłlne ciosy i segmenty obrysowane sÂą czarnÂą liniÂą i oddzielone sÂą jasnymi fugami, zaÂś Âściany i wysklepki malowane pÂłasko szaro-beÂżowym kolorem. Pierwotne opracowanie tynkarskie wnĂŞtrz zachowaÂło siĂŞ w ró¿nym stopniu i stanie, co rzutowaÂło na stan zachowania polichromii. Liczne ubytki tynku oznaczaÂły bezpowrotne zniszczenie czĂŞÂści zabytkowej dekoracji malarskiej. Zniszczenia tynkĂłw na Âścianach powstaÂły w trakcie kilkusetletniego uÂżytkowania sali. Niestety, zaledwie kilkadziesiÂąt lat temu, w latach 70-tych ub. stulecia, usuniĂŞto pierwotne opracowanie tynkarskie wraz z polichromiÂą z Âżeber sklepiennych i z ³êkĂłw arkad przyÂściennych. Paradoksalnie, te zabytkowe tynki zniszczono podczas przygotowywania wnĂŞtrz na potrzeby powstajÂącego wtedy muzeum, aby sale wyglÂądaÂły na bardziej „gotyckie", zgodnie z potocznym i jakÂże mylnym wyobraÂżeniem o wyglÂądzie wszystkich gotyckich wnĂŞtrz. Tak drastyczne dziaÂłania podjĂŞto podczas zwykÂłego remontu, bez odpowiednich badaĂą i bez przygotowania historyczno-konserwatorskiego.

Wytyczne dla w³aœciwych prac konserwatorskich oparliœmy o rozpoznanie problematyki technicznej i rangi historycznej znaleziska. Zaproponowaliœmy przeprowadzenie pe³nego zakresu dzia³aù konserwatorsko-restauratorskich i wyeksponowanie tych unikatowych pod wzglêdem formy, najstarszych w mieœcie i jedynych zachowanych w œwiebodziùskim ratuszu, zabytków malarstwa œciennego, póŸnoœredniowiecznego w stylistyce, a w chronologii historycznej ju¿ nowo¿ytnego.

Ze wzglêdów organizacyjno-finansowych, decyzj¹ urzêdu Lubuskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Zielonej Górze, pe³en zakres prac zaplanowano jedynie w naro¿nej, po³udniowo-zachodniej sali traktu (nazwanej przez nas w dokumentacjach z 2010 r. dla odró¿nienia od innych Wielk¹ Sal¹, obecnie okreœlanej Sal¹ Gotyck¹), w której dekoracja zachowa³a siê najlepiej, oraz w po³¹czonym z sal¹ aneksie podwie¿owym. Prace zrealizowano w dwóch etapach.

JesieniÂą 2010 r., ze ÂśrodkĂłw LWKZ wykonano wstĂŞpne prace konserwatorskie, polegajÂące m.in. na usuniĂŞciu uszczelniajÂących ÂścianĂŞ nawarstwieĂą z farb emulsyjnych i olejnych oraz na podklejeniu pĂŞcherzy pierwotnego tynku. Wykonano teÂż w tym etapie peÂłen zakres prac konserwatorsko-restauratorskich na niewielkim fragmencie powierzchni Âścian i sklepienia, aby pokazaĂŚ walory estetyczne wyglÂądu dekoracji, ktĂłra przetrwaÂła w postaci daleko posuniĂŞtego destruktu^[2].

Latem i jesieni¹ 2011 r. przeprowadzono ca³oœÌ prac konserwatorsko-restauratorskich na pozosta³ych powierzchniach obu wnêtrz, w³¹cznie z rekonstrukcj¹ malowanych segmentów na ¿ebrach i brakuj¹cych ciosów na ³êkach. Prace sfinansowa³ Urz¹d Miasta Œwiebodzin, wspierany przez œrodki przyznane z Urzêdu Marsza³kowskiego Województwa Lubuskiego.

 

Problematyka konserwatorska zabytku

Dotyczy³a ona zarówno zagadnieù technicznych, zwi¹zanych ze stanem polichromii i jej tynkowego oraz murowanego pod³o¿a, jak i zagadnieù estetycznych, zwi¹zanych z jej restauracj¹ i odpowiednim wyeksponowaniem. U podstaw przyjêtego kierunku planowania odpowiednich dzia³aù le¿a³o, jak ju¿ wspomniano, uznanie wagi dokonanego odkrycia. W³¹cza ono bowiem ratusz œwiebodziùski do nie tak licznego grona naszych zabytków architektury, z zachowanym wygl¹dem oryginalnego wystroju malarskiego wnêtrz. Niewiele jest bowiem miejsc, gdzie mo¿na zobaczyÌ tak stosunkowo dobrze zachowan¹, mimo zniszczeù, kreacjê plastyczn¹ z tak odleg³ych czasów, dokumentuj¹c¹ w miarê kompletnie, w tak czystej postaci, upodobania artystyczne dawnych fundatorów i u¿ytkowników (temat ten rozwiniêto dalej w rozdziale 2 niniejszego opracowania, omawiaj¹cym zagadnienia historyczne Sali Gotyckiej i jej malarskiego wystroju).

Muzealny charakter wykorzystania wnĂŞtrz poÂłudniowego traktu znakomicie uÂłatwiÂł podjĂŞcie decyzji o koniecznoÂści caÂłkowitego wyeksponowania polichromii, ktĂłra nieoczekiwanie wzbogaciÂła program dydaktyczny Muzeum Regionalnego, jako waÂżny, nowy „eksponat", reprezentujÂący najwczeÂśniejszy etap historii tej czĂŞÂści budynku. Postulat trwaÂłego ukazania pierwotnego wystroju sali muzealnej, ktĂłra w wyniku przeprowadzonych prac miaÂła odzyskaĂŚ status prawdziwej, dawnej ratuszowej izby, spowodowaÂł teÂż w konsekwencji dyskusjĂŞ o potrzebnej i koniecznej, naszym zdaniem, korekcie niektĂłrych elementĂłw dotychczasowego wyposaÂżenia technicznego tego pomieszczenia, takich jak wspó³czesne, pseudohistoryczne w formie kraty i rodzaj przeszklenia w oknach, zbyt szerokie, wtĂłrne parapety i drewniane maskownice grzejnikĂłw co., zasÂłaniajÂące partie oryginalnych Âścian z tynkami i optycznie pomniejszajÂące wnĂŞtrze, materiaÂł podÂłogi czy wreszcie miejsce instalacji i rodzaj sztucznego oÂświetlenia. Pracom konserwatorskim towarzyszyÂły analizy architektury pomieszczenia, po³¹czone z badaniami i odkrywkami architektonicznymi.

W ich wyniku okreÂślono miejsca wykonania w przeszÂłoÂści architektonicznych przerĂłbek lub napraw.

 

Badania architektoniczne

Jednym z zadaĂą realizowanych prac byÂło ustalenie, do jakiego stopnia pierwotnym jest architektoniczne, zachowane uksztaÂłtowanie wnĂŞtrza sali i aneksu. Bezdyskusyjna jest proweniencja sklepieĂą i tych partii Âścian, gdzie zachowaÂły siĂŞ oryginalne tynki, zwÂłaszcza te z zabytkowÂą polichromiÂą. AnalizujÂąc uksztaÂłtowanie powierzchni Âścian a takÂże fakturĂŞ powierzchni tynkĂłw oraz ukÂład nawarstwieĂą na nich, zlokalizowano miejsca uksztaÂłtowane wtĂłrnie. SÂą wÂśrĂłd nich przerĂłbki starsze, powstaÂłe nawet na przeÂłomie XVI/XVII wieku, oraz nie tak dawne, siĂŞgajÂące ubiegÂłego stulecia.

Wczesn¹ zmian¹ w sali by³o zamkniêcie murowan¹ œcian¹ aneksu podwie¿owego. Mur, wzniesiony z cegie³ ³¹czonych i otynkowanych zapraw¹ o du¿ej domieszce ilastego lub prawdopodobnie gliniastego wype³niacza, wstawiono pomiêdzy œciany boczne przejœcia do aneksu, przemalowane zaledwie trzema warstwami pobia³. IloœÌ tych remontowych nawarstwieù malarskich, wobec dwudziestu jeden warstw zidentyfikowanych na œcianach du¿ej sali, wskazuje na wczesny czas zamkniêcia aneksu. Wykonane w ramach badaù odkrywki wykaza³y, ¿e pierwotnie œciana ta od strony aneksu, nad wejœciem, zosta³a wymurowana jako cieùsza o po³owê od pozosta³ego muru, z wnêk¹ odci¹¿aj¹c¹ mur nad wejœciem (stosunkowo niedawno zamurowan¹ ceg³¹ dziurawk¹ i mocn¹ zapraw¹ cementow¹).

Wtórnie (przypuszczalnie dopiero w II po³. XX w.) zosta³ wymurowany i otynkowany, pó³koliœcie zamkniêty otwór wejœciowy do aneksu, ze stalowymi zawiasami, o oœcie¿ach z maszynowej ceg³y k³adzionej na zaprawê cementowo-wapienn¹. Kute, ¿elazne drzwi z piêknym, stylowym zamkiem, zamykaj¹ce aneks podwie¿owy, stanowi¹ eksponat muzealny o nieustalonej œciœle proweniencji, dlatego ich obecnoœci w sali nie mo¿emy w³¹czyÌ do rozwa¿aù historycznych, dotycz¹cych najdawniejszych dziejów ratusza. Jest wysoce prawdopodobne, ¿e pierwotnie w œcianie funkcjonowa³y drzwi prostok¹tne, na co zdaje siê wskazywaÌ odnaleziony przez nas w odkrywce na wschodniej stronie omawianej œciany, nad prawym oœcie¿em otworu drzwiowego, prostok¹tny, murowany i otynkowany naro¿nik, przypuszczalnie po otworze drzwiowym (lub po okalaj¹cej go p³ycinie).

Stosunkowo te¿ wczeœnie skuto skoœnie i wtórnie bulasto otynkowano dolne partie niektórych naro¿ników filarów w du¿ej sali. Podobnie jak obt³uczenia dolnych koùcówek niektórych diagonalnych ¿eber obu gwiazd sklepiennych, skucia te podyktowane zosta³y zapewne wzglêdami u¿ytkowymi - dla poszerzenia przestrzeni we wnêtrzu (³atwiejsza komunikacja lub np. koniecznoœÌ dostawienia szaf do œcian).

Prawdopodobnie podczas remontu i przebudowy ratusza w po³. XIX wieku, przeprofilowano (poszerzono) te¿ wnêki okienne, aby powiêkszyÌ okna i zapewniÌ wnêtrzu wiêcej œwiat³a. Wtedy te¿ osadzono w otworach okiennych okna skrzynkowe o podwójnych skrzyd³ach. Nowa g³êbokoœÌ okiennych oœcie¿nic wymog³a sp³ycenie od wnêtrza okiennych wnêk, co uczyniono dostawiaj¹c wype³nienie na gruboœÌ ceg³y. Przypuszczalnie podczas monta¿u w budynku centralnego ogrzewania (okres miêdzywojenny lub wczeœniej?), aby zmieœciÌ pod oknami grzejniki, skuto do obecnej g³êbokoœci partie pierwotnego muru pod oknami. Zniszczono w ten sposób pierwotny wygl¹d œcian pod oknami: otwory okienne przeprute by³y dawniej w pe³nej gruboœci muru we wnêkach œciennych o œciêtych skoœnie krawêdziach, z murowanymi szerokimi parapetami wysoko umieszczonymi nad poziomem pod³ogi. O pierwotnym umiejscowieniu lica otynkowanego muru pod oknami, zaœwiadcza fragment pionowego naro¿nika oryginalnego tynku, odnaleziony na wschodniej œcianie po³udniowego filara przyœciennego, w odleg³oœci ok. 20 cm od obecnego, g³êbiej po³o¿onego naro¿nika. Zachowane parapety okienne po³¹czone s¹ z konstrukcj¹ okien, zaœ szerokoœci¹ dostosowane s¹ do gruboœci œcienionej œciany podokiennej, byÌ mo¿e wiêc skucie œcian podokiennych wi¹zaÌ nale¿y ju¿ z osadzeniem nowych okien a nie dopiero z monta¿em grzejników.

Poziom parapetów wszystkich wnêk œciennych (równie¿ okiennych) w pomieszczeniu, by³ wspólny (ró¿nice 2-3 cm), z wyj¹tkiem ma³ej wnêki œciennej na œcianie wschodniej. Badania wykaza³y, ¿e we wnêce tej, umieszczonej ni¿ej od pozosta³ych i odró¿niaj¹cej siê od nich krêpym kszta³tem i skoœnie œciêtymi krawêdziami oœcie¿y oraz ³êku, inaczej wykonano dolne zakoùczenie. Pierwotnie, na poziomie zakoùczeù oœcie¿y, uformowano prostok¹tne obni¿enie, wê¿sze od szerokoœci górnej czêœci wnêki, zakoùczone pó³k¹ dwie gruboœci ceg³y poni¿ej. Zachowana prawa œcianka tego zag³êbienia i naro¿nik z pó³k¹ zaopatrzone s¹ we fragment pierwotnego tynku, na którym le¿y wiele warstw starych pobia³. Stratygrafia ta zaœwiadcza o dawnoœci takiego rozwi¹zania.

Nie wiemy dokÂładnie, jakie byÂły pierwotne funkcje ratuszowych, zachowanych wnĂŞk Âściennych. Zgodnie z dawnÂą ikonografiÂą, mogÂły one sÂłuÂżyĂŚ jako armarie czyli szafki Âścienne. Na parapecie zachodniej wnĂŞki poÂłudniowej Âściany zachowaÂły siĂŞ niebieskie, jak gdyby atramentowe zaplamienia, ÂświadczÂące o przechowywaniu tamÂże przyborĂłw piÂśmiennych, w tym moÂże atramentu w kaÂłamarzu. ObecnoœÌ tych niebieskich plam natychmiast pobudza naszÂą wyobraÂźniĂŞ: „Dawno, dawno temu wnĂŞka sÂłuÂżyÂła ratuszowemu skrybie. WykonujÂąc swÂą pracĂŞ w zimowy wieczĂłr w niedogrzanym i niedoÂświetlonym wnĂŞtrzu, rozproszony chrobotem harcujÂących w niepozamiatanym kÂącie myszy, przewrĂłciÂł naczynie z inkaustem siĂŞgajÂąc doĂą gĂŞsim piĂłrem w zgrabiaÂłej dÂłoni". Atramentowa przygoda przydarzyÂła siĂŞ jednak w bliÂższych nam czasach, pruskiemu lub niemieckiemu urzĂŞdnikowi w mundurze municypalnym lub paĂąstwowym, poniewaÂż plama (byĂŚ moÂże po niebieskim tuszu do pieczÂątek) znajduje siĂŞ na ostatniej z kilku warstw pobiaÂł i farb na otynkowanym parapecie wnĂŞki. NiezaleÂżnie od datowania atramentu wydaje siĂŞ, Âże po zakoĂączeniu prac restauratorskich zaplamienie moÂżna wykorzystaĂŚ do zaaranÂżowania dydaktycznej narracji wypeÂłniajÂącej treÂściÂą to puste wnĂŞtrze, w przyszÂłych planach staÂłej ekspozycji muzealnej.

Wyró¿niona kszta³tem wnêka w œcianie wschodniej mog³a np. pe³niÌ funkcjê miejsca na lavabo (trzymaj¹c siê ju¿ literackiej konwencji - po to, aby biedny pisarz mia³ gdzie umyÌ poplamione inkaustem palce). Wygl¹dy podobnych umywalek, z³o¿onych z podwieszonego do ³êku wnêki naczynia z wod¹, z którego polewano rêce nad mis¹, umieszczon¹ poni¿ej na pó³ce w zag³êbieniu, mo¿emy odnaleŸÌ na licznych œredniowiecznych obrazach. WiêkszoœÌ z nich zaopatrzona jest w zlew, to jest wmurowane w œcianê kamienne naczynie z odprowadzeniem wody kamienn¹ rynn¹ na drug¹ stronê œciany, najczêœciej na zewn¹trz budynku. W wypadku naszej, bezzlewowej wnêki, woda mog³aby sp³ywaÌ do podstawionej metalowej czy ceramicznej misy, któr¹ cyklicznie opró¿niano. Aby jednak uprawdopodobniÌ nasze przypuszczenia, nale¿a³oby wpierw okreœliÌ, drog¹ badaù z dziedziny historii higieny, czy mog³o mieœciÌ siê w standardach ówczesnych zachowaù, wyznaczenia miejsca dla tego prostego urz¹dzenia, w izbie œwiebodziùskiego ratusza podczas jego rozbudowy, oko³o po³owy XVI wieku.

Kolejn¹ niespodziank¹ by³o odnalezienie w pó³nocnej czêœci œciany wschodniej zamurowanych, okopconych cegie³, okalaj¹cych dawniej prawdopodobnie, bli¿ej nie wydatowany, wylot z paleniska pieca, ogrzewaj¹cego pomieszczenie.

W trakcie prac rozpoznano równie¿ nietypow¹ konstrukcjê sklepieù. ¯aden z ³uków tarczowych poszczególnych przêse³ nie by³ nigdy dowi¹zany murarsko do swoich œcian tarczowych! Œciany te, ogl¹dane przez g³êbokie szczeliny przy krawêdziach wysklepków, maj¹ g³adk¹ powierzchniê bez œladów rozkruszonych strzêpi czy bruzd konstrukcyjnych.

Zlokalizowano te¿ miejsca naruszenia integralnoœci konstrukcji œcian i sklepieù sali. S¹ to g³êbokie pêkniêcia œcian biegn¹ce diagonalnie (po³udniowa czêœÌ œciany wschodniej, w pobli¿u naro¿nika), wspomniane szczeliny pomiêdzy œcianami tarczowymi a krawêdziami wysklepków, z przesuniêciem pionowym obu elementów (np. przy œcianie po³udniowej), poprzeczne pêkniêcia ¿eber i wysklepków, z przesuniêciem pionowym (¿ebra i wysklepki w naro¿niku po³udniowo-zachodnim). Opisane zmiany, przynajmniej niektóre, musia³y nast¹piÌ ju¿ bardzo dawno, bowiem nosz¹ na sobie œlady wczeœniejszych reperacji murarskich, zaœ na elementach pierwotnego opracowania malarskiego sklepieù, które znik³y w wyniku przesuniêÌ œcian, pod tymi reperacjami brak jest przemalówek. Przypuszczalnie zniszczenia te mog³y powstaÌ jeszcze wskutek osiadania fundamentów dobudowanego traktu ratusza. O niestabilnoœci tej czêœci budowli œwiadczy szkarpa dobudowana do jej po³udniowo-wschodniego naro¿nika pomiêdzy po³ow¹ XVIII stulecia (rysunki Wernera) a tu¿ po 1827 r. (kopia XIX-wiecznego obrazu z widokiem ratusza, H. K., 1930r.) oraz koniecznoœÌ wykonania prac naprawczych przy sypi¹cym siê sklepieniu dawnej apteki miejskiej (obecnie kasa Muzeum), w pocz¹tkach lat 90-tych ub. stulecia.

Wtórna jest równie¿ forma wnêk na osiach obu du¿ych pó³nocnych wnêk przyœciennych. Ich proste i p³askie nadpro¿a, wzmocnione stalowymi belkami oraz szerokie rozglifienia krawêdzi dobitnie œwiadcz¹ o niepierwotnym pochodzeniu ich kszta³tu. Wschodnia wnêka zaœlepiona jest p³ask¹ œcian¹, zaœ zachodnia pozostaje otwarta i funkcjonuj¹ w niej drzwi, obecnie wahad³owe. ByÌ mo¿e oba te element)" pochodz¹ dopiero z czasów miêdzywojennych, kiedy to po zniszczeniach po¿arowych gruntownie przebudowano znajduj¹cy siê za œcian¹, w œrodkowym trakcie, hall ratusza, zmieniaj¹c umiejscowienie g³ównego wejœcia do budynku z zachodniego na wschodnie i przerabiaj¹c g³ówne schody komunikacji pionowej piêter.

ObecnoœÌ wymienionego otworu z wejœciem w œcianie pó³nocnej sali dotyka problemu struktury pierwotnego budynku i jego ci¹gów komunikacji poprzecznej. Jest to odrêbne, szersze zagadnienie, mog¹ce byÌ elementem ciekawych badaù kompleksowych tej struktury, zw³aszcza ¿e wschodnia œciana naszego pomieszczenia graniczy z dawn¹ po³udniow¹ sieni¹, zapewniaj¹c¹ dostêp od tej strony do pomieszczeù po³udniowego, dobudowanego traktu, ale i - byÌ mo¿e - do pomieszczeù parteru starszej czêœci budowli, tj. traktu œrodkowego, pierwotnie bêd¹cego po³udniowym traktem wczeœniejszego, dwutraktowego obiektu.

Badaj¹c œcianê pó³nocn¹ pomieszczenia musimy te¿ pamiêtaÌ o koniecznoœci uwzglêdnienia jej historyczno-konstrukcyjnego statusu. Œciana ta mo¿e bowiem kryÌ w sobie fragmenty po³udniowej elewacji wczeœniejszego, dwutraktowego ratusza. Pytanie o to, czy tak jest w istocie, nale¿y postawiÌ pomimo istniej¹cego pogl¹du, ¿e jakoby czternastowieczny ratusz mia³ konstrukcjê drewnian¹ (szachulcow¹). Uzyskana w badaniach odpowiedŸ twierdz¹ca wyjaœni³aby ostatecznie kwestiê konstrukcji pierwotnej budowli. Jednak bez specjalistycznych, systematycznych badaù trudno jest stwierdziÌ, jaki budynek sp³on¹³ w po¿arze w 1541 roku. Nie wiemy te¿ czy i - ewentualnie - jak dowi¹zano do starej konstrukcji nowy trakt. Nie mo¿emy jednak wykluczyÌ, ¿e w pó³nocnej œcianie sali mog¹ znajdowaÌ siê relikty lub ca³e partie zewnêtrznej, po³udniowej œciany po³udniowego traktu czternastowiecznego, murowanego, podpiwniczonego kamiennymi kolebkami, dwutraktowego ratusza. Przypuszczenie to dotyczy zasadniczo mi¹¿szu muru. Gdzieœ w tej œcianie mog¹ jednak tkwiÌ jeszcze - zamurowane lub nie - wczeœniejsze elementy konstrukcyjne, takie jak oœcie¿a pierwotnych otworów okiennych, ³êki konstrukcyjne, gniazda belek stropowych czy bruzdy po murowanych sklepieniach (zak³adaj¹c, ¿e czternastowieczni muratorzy poprawniej od swoich nastêpców skonstruowali sklepienia), lub nawet elementy artykulacji wczeœniejszej, po³udniowej fasady!

W nawi¹zaniu do powy¿szych spostrze¿eù chcemy zwróciÌ uwagê na odkrycie dotycz¹ce tej œciany, nie poddaj¹ce siê tym razem jednoznacznej interpretacji. Mianowicie w odkrywce na œcianie du¿ej wschodniej wnêki œciennej, ok. 15 cm od naro¿nika œrodkowego filara przyœciennego, odnaleŸliœmy pionow¹, pierwotnie otynkowan¹, bielon¹ i malowan¹ krawêdŸ œciany. KrawêdŸ ta, na wysokoœci ok. 1 m nad obecn¹ pod³og¹, za³amuje siê prostopadle i przechodzi w krawêdŸ poziomej pó³ki ob³o¿onej tynkiem i pobia³ami, przerwan¹ niestety po ok. 20 cm skuciem pierwotnego muru. Na mniej wiêcej podobnej wysokoœci le¿¹ pó³ki obu wnêk na po³udniowej œcianie pomieszczenia, równie¿ zaopatrzone w prostok¹tne, nie œciête krawêdzie oœcie¿y i ³êków. Trudno jednak by³o bez zastrze¿eù traktowaÌ odkryt¹ krawêdŸ jako element lewego oœcie¿a wnêki podobnej wielkoœci¹ i kszta³tem do tych ze œciany po³udniowej, bowiem krawêdŸ ta nie zagina siê wy¿ej w nasadê ³êku, tylko biegnie prosto w górê i ginie za ³êkiem wielkiej arkady przyœciennej. Zaskakuj¹ce by³o to, ¿e bielony i malowany tynk z pod³ucza ³êku zawija siê za tyln¹ krawêdŸ œciany pod³ucza i le¿y na tylnej œcianie nad ³êkiem, co by³o widoczne w odkrywce. Trzeba by³o pog³êbiÌ odkrywkê i wtedy okaza³o siê, ¿e omawiana krawêdŸ nale¿y do lewego oœcie¿a wyj¹tkowo d³ugiej wnêki, której otynkowany i malowany zachodni fragment ³êku czêœciowo kryje siê za ³êkiem wielkiej wnêki przyœciennej na pó³nocnej œcianie naszej sali. Ten ³êk ma³ej wnêki przechodzi g³êbiej w odkrywce nieoczekiwanie, aczkolwiek p³ynnie, w kolejny wy¿ej za³o¿ony ³êk o d³u¿szym promieniu, równie¿ otynkowany i malowany! Ta dalsza wnêka zamkniêta jest p³ask¹ œcian¹ na g³êbokoœci ok. 0,7 m, licz¹c od lica muru Sali Gotyckiej (przy gruboœci ca³kowitej muru ok. 1,33 m), czyli ³êk ten raczej nie by³ elementem otworu wejœciowego.

Ustawione niezbyt efektownie pod wzglĂŞdem architektonicznym wnĂŞki (zachodzenie na siebie, lokalizacja nie na wspĂłlnej osi, a z przesuniĂŞciem) trudno jest interpretowaĂŚ pod wzglĂŞdem pierwotnych funkcji z uwagi na zniszczenie muru podczas formowania w Âścianie obecnej wnĂŞki z pÂłaskim nadproÂżem i szerokim pÂłaskim rozglifieniem, przypuszczalnie w okresie miĂŞdzywojennym lub nieco wczeÂśniej. Aby zabezpieczyĂŚ nadproÂże, osadzono nad nim wielkÂą stalowÂą belkĂŞ, ktĂłrej montaÂż wymagaÂł wykonania sporych rozkuĂŚ w murze.

Pozostaje jednak faktem, ¿e ten z³o¿ony uk³ad opisanych ³êków zosta³ ob³o¿ony tym samym tynkiem i t¹ sam¹ pobia³¹, co wszystkie pierwotne elementy œcian i sklepieù Sali Gotyckiej. Przygotowano je wiêc do u¿ytkowania podczas rozbudowy ratusza o po³udniowy trakt. Dodajmy, ¿e asymetryczny uk³ad elementów wnêk mo¿e byÌ efektem w³¹czenia w przestrzeù wnêtrza po rozbudowie czêœci dawnej, po³udniowej elewacji czternastowiecznego ratusza, np. jej otworów okiennych. Mo¿e wiêc nietypowa wnêka, z ma³ym ³êkiem przechodz¹cym w g³êbi muru w wiêkszy, jest pozosta³oœci¹ po takim w¹skim oknie, rozglifionym od œrodka, ogl¹danym przez nas teraz z sali od zewn¹trz?

Œwiat³o tej wnêki zamurowane zosta³o starymi, du¿ymi, gotyckimi ceg³ami, ³¹czonymi star¹, ¿ó³taw¹ zapraw¹. Przypuszczalnie wiêc zamkniêto j¹ dawno, byÌ mo¿e po zachwianiu statyki po³udniowej œciany ratusza (tu zlokalizowano szczeliny i pêkniêcia, ³¹cznie z opadniêciem czêœci sp³ywów sklepieù), rezygnuj¹c z nie a¿ tak potrzebnych, pierwotnych przepruÌ w murze, aby wzmocniÌ jego konstrukcjê.

Ostatnim elementem naszego omówienia jest aneks podwie¿owy. Pierwotnie by³a to dwuokienna przestrzeù otwarta na du¿¹ salê, o czym ju¿ by³a mowa. Poziom jej pod³ogi podnios³a nad poziom pod³ogi du¿ej sali koniecznoœÌ umiejscowienia pod aneksem niskiego pomieszczenia z wejœciem od zewn¹trz na wie¿ê. W œcianie po³udniowej aneksu istnia³o pierwotnie drugie okno, po którym pozosta³a zamurowana, p³ytka wnêka, wype³niona obecnie przez muzealn¹ gablotê ekspozycyjn¹. Na obrazie olejnym z 1930 r. monogramisty H. K., na zewnêtrznej, po³udniowej elewacji wie¿y, na wysokoœci aneksu zaznaczono to okno, zamkniête jasnymi okiennicami. Oboje okien umieszczono w rozglifionych wnêkach (rozglifienie to jest form¹ pierwotn¹, na co wskazuje uk³ad cegie³ zaobserwowany w odkrywce w wêŸle na styku pó³nocnej krawêdzi pod³ucza zachodniego okna z pó³nocnym oœcie¿em).

Œciana podokienna funkcjonuj¹cego do dziœ zachodniego okna aneksu, zachowa³a przypuszczalnie sw¹ pierwotn¹ gruboœÌ, w przeciwieùstwie do œcian podokiennych w Sali Gotyckiej.

SzerokoœÌ pomieszczenia zosta³a w ub. stuleciu nieznacznie zmniejszona przez dostawienie ceglanej œcianki do ca³ej pó³nocnej œciany, zapewne ze wzglêdów konstrukcyjnych, przez co koùcówki obu naro¿nikowych, pó³nocnych sp³ywów sklepienia kryszta³owego zas³oniête s¹ tym zamurowaniem. Œciankê tê ustawiono z pozostawieniem ok. 10 cm wolnej przestrzeni, dziêki czemu przez odkrywkê przy wschodnim sp³ywie sklepiennym mo¿na zobaczyÌ koùcówkê tego sp³ywu wraz z nawarstwieniami, w tym ostatni, dobrze zachowany wystrój malarski tego wnêtrza (œciana i sklepienie bia³o-szare, z podwójnym szaro-zielonym paskiem wzd³u¿ ³uku tarczowego namalowanym na wczeœniejszym - niebieskim).

Zmiany architektoniczne w aneksie to wspomniana ju¿ œcianka oddzielaj¹ca go od du¿ej sali, podciêty pó³nocno-wschodni naro¿nik oraz zamurowane po³udniowe okno. Ponadto, w trakcie dawnych prac remontowych, wykonano rozleg³e reperacje tynków w postaci ³at w miejscach ubytków oraz w postaci przelicowaù. W odkrywce pierwotnego tynku na œcianie ³êku nad wejœciem, odnaleŸliœmy czarne, poziome i pionowe linie, prawdopodobnie bêd¹ce elementem podobnej, kamiennej dekoracji (ciosy i fugi). Z uwagi na rozmiary odkrywki, trudno wyobraziÌ jest sobie rysunkowe detale tych zdobieù.

Tynk pierwotny w aneksie (to znaczy tynk podobny do tego z du¿ej sali) dostêpny jest badaniom w zasadzie jedynie na obu wschodnich pó³filarach. W pozosta³ych miejscach jest on albo ukryty pod grubymi wtórnymi nawarstwieniami, albo go brak, jak np. na sklepieniu, posiadaj¹cym w ca³oœci jeden obrzut pokryty pobia³¹ o ró¿owawej barwie, to¿samy z tynkiem przykrywaj¹cym wspomniany fragment wczeœniejszego tynku z czarnymi liniami na œciance nad wejœciem oraz pod³ucze ³êku tam¿e. Jest zdumiewaj¹ce, ¿e na kryszta³owym sklepieniu aneksu zachowa³a siê tylko jedna warstwa tynkowa, zreszt¹ wygl¹daj¹ca staro, oraz ¿e tynk ten przes³ania fragmenty wczeœniejszego tynkowania w czêœci wschodniej pomieszczenia. Czy¿ by³by to dowód na, inny ni¿ dotychczas s¹dzono, czas za³o¿enia tego sklepienia?

Prawdopodobnie aneks, a byÌ mo¿e i ca³a du¿a sala posiada³y pierwotnie ceramiczne posadzki z kwadratowych p³ytek. Taka posadzka zachowa³a siê w pomieszczeniu wie¿owym nad aneksem, obecnie niepotrzebnie przemalowana szar¹ farb¹. Fragment podobnej posadzki znajduje siê te¿ w hallu nad g³ównymi schodami, na wysokoœci pod³óg pierwszego piêtra, w zamurowanym obecnie przejœciu, wype³nionym œciank¹ z herbem miasta. Przypuszczalnie obie posadzki s¹ reliktami ceramicznych pod³óg, które dawniej mog³y znajdowaÌ siê we wszystkich pomieszczeniach ratusza.

Na Âścianie poÂłudniowej aneksu oraz na Âścianie zachodniej duÂżej sali zachowaÂły siĂŞ interesujÂące technicznie izolacje przeciwwilgociowe z falistej, drobno karbowanej papy, zaÂłoÂżonej w trakcie jednego z ubiegÂłowiecznych remontĂłw, byĂŚ moÂże jeszcze w okresie miĂŞdzywojennym.

 

Przebieg prac konserwatorskich

Po wykonaniu badan nawarstwieù, usuniêto je, g³ównie mechanicznie, ods³aniaj¹c partie zachowanych oryginalnych tynków z pierwotnym opracowaniem malarskim. W trakcie usuwania nawarstwieù z wysklepków, zwrócono baczn¹ uwagê na odnalezienie œladów polichromii ¿eber na styku z wysklepkami. Tam bowiem zachowa³y siê nieliczne fragmenty polichromii, z zaznaczonymi krawêdziami ciosów ¿eber i ze œladami malowanych fug pomiêdzy ciosami. Odnaleziono te¿ pojedyncze malowane ciosy na pierwotnych tynkach dwóch ³êków przyœciennych, co pozwoli³o na rekonstrukcjê podobnych ciosów na tych czterech ³êkach, gdzie oryginalny tynk wraz opracowaniem malarskim skuto w latach 70-tych ub. stulecia. Malowane ciosy, niestety bez zewnêtrznych zakoùczeù, odnaleziono te¿ na ³êku nad wejœciem do pomieszczenia z dawnej sieni w tym trakcie. Ich brak stwierdzono natomiast na ³êkach wnêk okiennych. Prawdopodobnie (brak oryginalnego tynku do przebadania) malowanych ciosów nie by³o te¿ na ³êkach trzech niewielkich wnêk œciennych.

Pêcherze tynku podklejono fabrycznym preparatem mineralnym Ledan i PLM, zaœ ubytki tynku uzupe³niono zapraw¹ wapienno-piaskow¹ z przesianego i p³ukanego piasku kopalnego (¿wirownia Dêbówko k/Rokitna) i wapna lasowanego (Wypa³ wapna O¿arów) w stosunku 3:1. Kin- wapienno-piaskowe starano siê za³o¿yÌ zgodnie z rozpoznanym standardem technicznego wykoùczenia i stanu zachowania powierzchni oryginalnych tynków. Ten pierwotny sposób po³o¿enia tynków na ¿ebrach: na ile precyzyjnie w tynku powtórzono symetryczny i ostry rysunek dwuwklêskowego przekroju ¿eber z p³askim noskiem - by³ przedmiotem naszych badaù. Odnaleziony w pó³nocno-zachodnim ramieniu gwiazdy zachodniego przês³a sklepienia, fragment zachowanego oryginalnego tynku na cokole jednego z ¿eber, a tak¿e badania tynków na zamurowanych fragmentach ¿eber w innych salach traktu (ubieg³oroczne badania), pozwoli³y na wykonanie bardziej swobodnego opracowania powierzchni, z zachowaniem jednak jednoznacznej czytelnoœci profili ceglanych kszta³tek. Na kitach i ³atach za³o¿ono pobia³ê wapienn¹ w ocieplonym kolorze.

Trwale wyeksponowano kilka odkrywek architektonicznych, dokumentuj¹cych przekszta³cenia budowlane we wnêtrzu. S¹ nimi np. pozosta³oœÌ wysokiej wnêki na œcianie pó³nocnej na prawo od œrodkowego pó³filara przyœciennego, pierwotny, obni¿ony parapet wnêki na œcianie wschodniej, fragment pierwotnego tynku i opracowania malarskiego, ods³oniêty spod pó³nocnej krawêdzi wtórnej œcianki, któr¹ zamkniêto aneks podwie¿owy, krawêdŸ tynku w naro¿niku pierwotnej œcianki podokiennej, pod wschodnim oknem œciany po³udniowej.

Celem prac restauratorskich by³o plastyczne scalenie zniszczonej ubytkami i przetarciami dekoracji œciennej. Zdecydowano te¿ o pozostawieniu na sklepieniu, na ³êkach i na górnych partiach œcian oznak równomiernego pociemnienia powierzchni opracowania malarskiego, które nast¹pi³o zapewne wskutek u¿ywania w izbie otwartego ognia do oœwietlenia, a mo¿e i do ogrzewania. Przyjêto zasadê rekonstrukcji opracowania malarskiego plam¹ malarsk¹ zak³adan¹ transparentnie w walorze jaœniejszym od orygina³u, dziêki temu uzupe³nienia s¹ jednoznacznie czytelne. Zasada ta dotyczy³a prac przy scalaniu be¿owych p³aszczyzn œcian oraz prac przy odtwarzaniu brakuj¹cych podzia³ów na ciosy na ¿ebrach sklepiennych.

Niepierwotne partie lica œcian, bêd¹ce wynikiem przekuÌ i przemurowaù, wyró¿niono nieznacznie innym odcieniem opracowania malarskiego. Do wykonania prac restauratorskich u¿yto farb zolowo-krzemianowych Keim-Soldalit.

 

Zagadnienia historyczne dotyczÂące Sali Gotyckiej i jej wystroju malarskiego

Ju¿ w 1397 roku potwierdzone jest Ÿród³owo istnienie ratusza w Œwiebodzinie^[3]. Przypuszcza siê, ¿e by³a to budowla usytuowana centralnie na parceli rynkowej, mniejsza od obecnej, o konstrukcji drewnianej, z wie¿¹, prawdopodobnie dwutraktowa, s¹dz¹c z obecnoœci piwnic w takim uk³adzie, o sklepieniach beczkowych z kamienia polnego, pod obecnym pó³nocnym i œrodkowym traktem. Uwa¿a siê, ¿e trakt po³udniowy dobudowano póŸniej, powoduj¹c asymetryczne zawê¿enie powierzchni rynku przy po³udniowej pierzei zabudowy mieszkalnej.

Istnieje rozbie¿noœÌ w pogl¹dach historyków odnoœnie do datowania tej dobudowy: przed lub po roku 1541, kiedy to wielki po¿ar strawi³ miasto i zniszczy³ budynek ratusza. Wczeœniejsze datowanie uzasadnia siê póŸnogotyckim charakterem sklepieù o urozmaiconym gwiaŸdzistym rysunku ¿eber, zachowanych do dziœ w piwnicach i w niektórych pomieszczeniach parteru tego traktu (oraz istniej¹cych byÌ mo¿e dawniej w salach pierwszego piêtra traktu - tu nie zachowane). Inny pogl¹d mówi o powstaniu ca³ego trój kondygnacyjnego po³udniowego traktu o póŸnogotyckim detalu architektonicznym, dopiero po zniszczeniach w 1541 roku. Prawdopodobnie w tym samym czasie co po³udniowy trakt, wybudowano równie¿ drug¹, zachowan¹ do dziœ, przekszta³con¹ w XIX wieku, po³udniow¹ wie¿ê - w ten sposób ratusz œwiebodziùski otrzyma³ w wyniku rozbudowy wyj¹tkow¹, dwu wie¿ow¹ bry³ê. ChoÌ brzmi to ma³o prawdopodobnie, ale zachowa³ siê przekaz, wed³ug którego autorem odbudowy ratusza mia³ by³ anonimowy w³oski architekt polecony przez cesarza Ferdynanda I, zapewne za wstawiennictwem namiestnika œwiebodziùskiego Sebastiana Knoebelsdorfa^[4]. W piwnicach zlokalizowano winiarniê, prowadzon¹ przez mistrza wagi miejskiej, przylegaj¹cej do ratusza od zachodu. Wygl¹d malowniczej, dwu wie¿owej i trzytraktowej bry³y ca³ej budowli ukazuje nam sztychowany widok miasta z dzie³a G. Brauna i F. Hogenberga Civitates orbis terrarium^[5], niestety w ujêciu z pó³nocnego wschodu, a wiêc z niewidoczn¹ po³udniow¹ elewacj¹ budynku. Widoczna jego œciana wschodnia z trzema ozdobnymi schodkowymi szczytami, zaopatrzona jest w dwa osobne wejœcia, po jednym na osiach traktów œrodkowego i po³udniowego. PóŸniejsze o 150 lat rysunki Wernera^[6], ukazuj¹c po³udniow¹ elewacjê budynku, pozwalaj¹ zobaczyÌ wygl¹d dwubiegowych schodów prowadz¹cych do po³udniowego wejœcia do ratusza. Schody te, wiod¹ce do sieni na wysokim parterze, wygl¹daj¹ identycznie jak dwubiegowe schody przylegaj¹ce do pó³nocnej œciany œwiebodziùskiego zamku, ukazanego na wzmiankowanej rycinie u Brauna i Hogenberga. Po³udniowe wejœcie do ratusza zamurowano dopiero w okresie miêdzywojennym w ubieg³ym stuleciu.

Na parterze poÂłudniowego traktu ratusza dokonano w ciÂągu wiekĂłw najmniejszej iloÂści przeksztaÂłceĂą architektonicznych, dlatego nie powinien dziwiĂŚ fakt odnalezienia wÂłaÂśnie tu najstarszych warstw opracowania malarskiego powierzchni Âścian. Ustalenie daty powstania tego traktu lub wydatowanie ÂświeÂżo odkrytej dekoracji malarskiej, pozwoliÂłoby precyzyjniej okreÂśliĂŚ czas realizacji tych obu fundacji, prawdopodobnie powiÂązanych ze sobÂą chronologicznie.

Pierwotne, malarskie opracowanie wnĂŞtrz kilku ratuszowych sal, jest zabytkiem waÂżnym, nie tylko dla historii miasta. W wielokrotnie przebudowywanym budynku, w ktĂłrym obserwujemy liczne przeksztaÂłcenia architektoniczne, wtĂłrne podziaÂły wnĂŞtrz oraz nierozpoznane do koĂąca nawarstwienia, nie znane byÂły do tej pory jakiekolwiek malowidÂła Âścienne.

Surowa, „kamienna" polichromia, swÂą konkretnÂą, realnÂą i najwaÂżniejsze - prawdziwÂą - formÂą, zastĂŞpuje domysÂły o póŸnoÂśredniowiecznym wyglÂądzie wnĂŞtrz budowli. WyobraÂżenia takie bywajÂą z koniecznoÂści projekcjÂą przykÂładĂłw zdobieĂą wnĂŞtrz w innych obiektach, nie zawsze dajÂących siĂŞ zweryfikowaĂŚ co do wiarygodnoÂści i autentycznoÂści szczegó³ów. WpÂływ na potoczne widzenie zewnĂŞtrznego otoczenia Âżycia w dawnych wiekach, majÂą literatura, zwÂłaszcza ilustrowana, film i liczne takie zabytki polichromowanej architektury, ktĂłre odnawiane byÂły w czasach, kiedy restauracjÂą zabytkĂłw czĂŞsto zajmowali siĂŞ sprawni technicznie i nadmiernie nieraz kreatywni, utalentowani artyÂści malarze. ZwÂłaszcza przeÂłom XIX i XX stulecia pozostawiÂł po sobie kompleksowe dokonania restauratorskie, nieraz jakÂże efektowne i sugestywne co do formy, jednak pozbawione waloru dokumentu epoki, ktĂłrÂą usiÂłowano naÂśladowaĂŚ. Odkrycie w ratuszu historycznych wymalowaĂą, uwalnia nas raz na zawsze od romantycznego, nadmiernie podbarwionego fantazjowania na ten temat.

Znalezisko dokumentuje kolorystykê i system dekoracyjny póŸnoœredniowiecznych u¿ytkowych wystrojów w izbach siedziby w³adz œwiebodziùskiej gminy. Gminy, której mo¿liwoœci finansowe i potrzeby splendoru, skrojone by³y na miarê liczebnoœci i codziennoœci rzemieœlniczo-kupieckich mieszkaùców tego niewielkiego nadgranicznego miasta. W sytuacji, gdy nieprzebadane s¹ nawarstwienia na œcianach i sklepieniach œwiebodziùskiego koœcio³a œw. Micha³a, s¹ to jak dot¹d najstarsze znane malowid³a œcienne w mieœcie, którego drewniana w wiêkszoœci zabudowa mieszkalna, mog¹ca posiadaÌ dekoracje malarskie np. na belkowych stropach, niszczona by³a wielokrotnie i gruntownie przez liczne po¿ary. Polichromia ratuszowa jest równie¿ dla historyków sztuki cennym przyk³adem szczêœliwie tu zachowanego wystroju, zapewne wystêpuj¹cego dawniej czêœciej w budowlach innych miast czy feudalnych rezydencji. Tego typu opracowania, maj¹ce wizualnie zastêpowaÌ detale kamienne, mog³y siê znajdowaÌ w murowanych budynkach z ¿ebrowo sklepionymi pomieszczeniami na obszarze ksiêstwa g³ogowskiego, czy te¿ np. w pobliskiej Wielkopolsce lub Brandenburgii. Mo¿emy wiêc hipotetycznie za³o¿yÌ, i¿ taka imitatorska malatura mog³a powstaÌ jeszcze we wnêtrzach dwóch pozosta³ych murowanych, œwiebodziùskich budowli: zamku ksi¹¿êcego i koœcio³a farnego, przy którym w XV i XVI stuleciu udokumentowane s¹ prace budowlane.

Opracowanie malarskie „Gotyckiej Sali” nie ma charakteru ozdoby w rozumieniu takim, jakie przypisujemy funkcji malowideÂł ornamentalnych czy figuralnych. Jest ono Âświadomie zaprojektowanÂą i wykonanÂą Âśrodkami malarskimi, iluzjÂą nieistniejÂącego de facto w pomieszczeniu, kamiennego materiaÂłu konstrukcyjnego.

Pierwowzorem malarskich imitacji kamiennego budulca by³ wygl¹d œcian i przesklepieù w rzeczywistych œredniowiecznych budowlach formowanych z kamienia, który uznawano za materia³ szlachetniejszy, trwalszy i bardziej presti¿owy ni¿ ceg³a. Opracowania tego typu wykonywano zarówno we wnêtrzach, jak i na zewn¹trz ceglanych budynków œwieckich i koœcielnych. Bielone lub tynkowane ¿ebra sklepienne pokrywano polichromi¹ wyobra¿aj¹c¹ d³ugie ciosy kamienne, czêsto ró¿nokolorowe i pokryte marmoryzacj¹ lub dekoracj¹ ornamentaln¹. Na tynkowanych œcianach wewnêtrznych i zewnêtrznych malowano, najczêœciej linearnie czerni¹ lub czerwieni¹, gêst¹ sieÌ podzia³ów wielkiego w¹tku kamiennego. Warto dodaÌ, ¿e w renesansie, na elewacjach tynkowanych budynków, nast¹pi³ rozkwit imitacji ciosanego kamiennego budulca w reliefowej, œwiat³ocieniowej i najczêœciej dwu-barwnej technice sgraffito.

System wymalowaĂą ÂświebodziĂąskich naleÂży jednak do innej, ÂściÂśle okreÂślonej fazy rozwoju Âśredniowiecznego wystroju tego typu. ZwracajÂą tu uwagĂŞ rozlegÂłe partie beÂżowej monochromii na Âścianach i wysklepkach, podczas gdy „kamienne" jedynie sÂą ugrowe, czyli jak gdyby „z piaskowca", elementy konstrukcyjne Âżeber, ciosy na Âścianach „wspó³pracujÂące" ze sklepieniem, sÂłu¿¹ce optycznemu przejĂŞciu ich ciĂŞÂżaru oraz ³êk wejÂścia.

Pomimo podjĂŞtych staraĂą, nie udaÂło siĂŞ nam do tej pory wskazaĂŚ na dekoracje malarskie wnĂŞtrz innych zabytkowych obiektĂłw, ÂściÂśle analogiczne pod wzglĂŞdem formy, funkcji i techniki wykonania.

Poszukiwaliœmy równie¿ przyk³adów póŸnoœredniowiecznych obiektów o tak ukszta³towanych powierzchniach œcian i sklepieù, wzniesionych z kamienia i czêœciowo otynkowanych, których wygl¹d wnêtrz nasza dekoracja musia³a przecie¿ naœladowaÌ. Wolno bowiem s¹dziÌ, ¿e malarskie imitacje kamiennych detali w salach ratusza œl¹skiego Œwiebodzina, musia³y byÌ nawi¹zaniem do kamiennych elementów konstrukcyjnych wnêtrz innych, bli¿ej czy dalej powstaj¹cych, póŸnogotyckich budowli. Z powodu braku na miejscu piaskowcowego surowca, podobny do tamtego efekt wizualny zdecydowano siê w Œwiebodzinie uzyskaÌ za pomoc¹ taùszego, malarskiego naœladownictwa.

Badania te nie zakoĂączyÂły siĂŞ w peÂłni satysfakcjonujÂąco. Odnalezione podobne rozwiÂązania nie mogÂą byĂŚ na razie wystarczajÂąco brane pod uwagĂŞ jako odnoÂśniki, z uwagi na ich niewyjaÂśniony jeszcze przez nas status historyczno-konserwatorski.

PrzykÂładem takiego obiektu sÂą wystroje pomieszczeĂą w tzw. wÂładysÂławowskiej czĂŞÂści zamku hradczaĂąskiego w czeskiej Pradze, pochodzÂące z przeÂłomu XV/XVI wieku: ogromna, reprezentacyjna Sala WÂładysÂławowska czy klatka schodowa ze schodami jeÂździeckimi. Te otynkowane wnĂŞtrza nakryte sÂą wspaniaÂłymi sklepieniami cyrklowymi Benedykta Rejta, o dekoracyjnym rysunku kamiennych Âżeber, z widocznymi kamiennymi prostokÂątnymi ciosami na Âścianach w miejscach wsparcia spÂływĂłw sklepiennych. Problem leÂży w tym, Âże taki wyglÂąd sale te zyskaÂły po pracach restauratorskich prowadzonych w okresie miĂŞdzywojennym. Nie udaÂło siĂŞ nam dotychczas ustaliĂŚ^[7], czy uzyskany wtedy efekt wizualny jest przywrĂłceniem udokumentowanego w ewentualnych badaniach stanu historycznego, czy teÂż efekt ten jest tylko aranÂżacjÂą domyÂślnego wyglÂądu sal, nie popartÂą wystarczajÂąco potrzebnÂą tu wiedzÂą. Zapewne w przyszÂłoÂści zadanie ustalenia relacji ÂświebodziĂąskiej polichromii z innymi zabytkami uda siĂŞ bardziej jednoznacznie rozwiÂązaĂŚ. Ewentualny brak ÂściÂślejszych powiÂązaĂą nie powinien nikogo martwiĂŚ - przeciwnie, podniesie jedynie naukowy prestiÂż ratuszowego znaleziska.

Dla szczegó³ów rozwi¹zaù konstrukcyjnych sklepieù Sali Gotyckiej odnajdujemy analogie w architekturze œl¹skiej pocz¹tków XVI wieku (krzy¿uj¹ce siê tu¿ przed wejœciem w œcianê koùcówki ¿eber, pozwalaj¹ce z bliska œledziÌ efektowne przenikanie siê geometrycznych form o rozbudowanym, wyostrzonym profilu). Równie¿ na Dolnym Œl¹sku (ratusze w Boles³awcu i w Lwówku Œl¹skim - detale kamieniarskie sklepieù cyrklowych Wendela Roskopfa z lat 1520-1530), a tak¿e np. na Hradczanach w Pradze, mo¿na wskazaÌ na identyczne jak w Œwiebodzinie ukszta³towanie ciosów, w które wnikaj¹ sp³ywy sklepienne. S¹ to osadzone w œcianach wielkie bloki kamienne, z których wystaj¹ odkute precyzyjnie bezkonsolkowe nasady sp³ywów ¿eber sklepiennych, z górn¹ poziom¹ fug¹, jak w Œwiebodzinie przechodz¹c¹ równie¿ wyj¹tkowo przez ¿ebra.

Wyjaœnienie okolicznoœci powstania projektu rozbudowa ratusza o po³udniowy trakt, a tak¿e analiza wygl¹du ca³ego budynku, wymaga³yby szerszego studium historycznego. Nale¿a³oby odnieœÌ siê do historii pierwotnego, dwutraktowego budynku, pokazaÌ genezê jego formy, oceniÌ, czy dobudowuj¹c po³udniowy trakt dostosowano do jego wygl¹du istniej¹ce za³o¿enie, czy te¿ nie. Kiedy zast¹piono drewniany œrodkowy i pó³nocny trakt budowl¹ murowan¹? Czy decyduj¹c siê na formê powiêkszenia swej siedziby, w³adze miejskie mog³y wzorowaÌ siê na konkretnych przyk³adach podobnych obiektów? Czy przy wyborze wzorców architektonicznych w sposób oczywisty mog³y decydowaÌ zwi¹zki polityczne z dalej po³o¿onym terytorium ksiêstwa g³ogowskiego czyli Œl¹ska, czy mo¿e jednak geograficznie bli¿sze wzorce, np. w pobliskiej Brandenburgii?

Omawiaj¹c ró¿ne, historyczne aspekty polichromii ratuszowych, warto wspomnieÌ te¿ o tynkach jako integralnym elemencie ich budowy technicznej, poniewa¿ rozró¿nienie standardu wykoùczenia ich powierzchni bywa niekiedy pomocne przy próbach okreœlania czasu ich wykonania. Przyjêto uwa¿aÌ, ¿e tynki œredniowieczne s¹ cieùsze ni¿ póŸniejsze, bowiem nie starano siê za ich pomoc¹ niwelowaÌ nierównoœci murowanego pod³o¿a. Posiadaj¹ nierówn¹, bulast¹ powierzchniê, odzwierciedlaj¹c¹ czêsto te nierównoœci, wynikaj¹c¹ te¿ z techniki ich zak³adania i opracowywania. Zaprawê nanoszono z nak³adkami, porcjami za pomoc¹ szpachli czy pacy, rozmazuj¹c te porcje na boki. Zaprawa na œcianie nie by³a zacierana a jedynie muskana pêdzlem czy mokr¹ szmat¹, w celu zag³adzenia kanciastych nierównoœci. W efekcie powstaj¹ce tynki nie mia³y równego lica, ich powierzchnia pe³na by³a rozmaitych zakamarków, lokalnie z faktur¹ i ziarenkami piasku wyci¹gniêtymi na powierzchniê przez narzêdzia wyg³adzaj¹ce. Odró¿nia³y siê one od tynków o powierzchni g³adzonej czy raczej polerowanej twardym narzêdziem na mokro. Tynki takie, wolne od szorstkoœci ziaren piasku, nadawa³y siê zw³aszcza pod malowid³a freskowe.

Tynki œwiebodziùskie nie s¹ zacierane. S¹ nierówne, ale zasadniczo bez pozostawionych nak³adek, ze œladami wyg³adzania szerokim pêdzlem na mokro, lokalnie z wyraŸnie widoczn¹ faktur¹ szorstk¹ od ziaren piaskowych. Nierównoœci i ziarnist¹ od piasku powierzchniê widaÌ te¿ w odkrywkach na powierzchni tynków le¿¹cych na ¿ebrach sklepiennych w innych pomieszczeniach traktu. Wygl¹d otynkowanej powierzchni ¿eber w ratuszu nie odbiega³ wiêc zasadniczo np. od wygl¹du ¿eber na piêtnasto- i szesnastowiecznych sklepieniach w œwiebodziùskim koœciele parafialnym, nota bene u³o¿onych miejscami z identycznych jak w ratuszu kszta³tek. Niedoskona³oœci techniczne na otynkowanych powierzchniach w salach po³udniowego traktu, w tym wypadku nie oznaczaj¹ jednak automatycznie ich póŸno piêtnastowiecznego pochodzenia, bowiem tradycje wykonawcze w warsztatach budowlanych skutkowa³y pojawianiem siê nierównych otynkowaù jeszcze przez wiele dziesiêcioleci nowo¿ytnoœci. Np. podobne jak w ratuszu, nierówne, g³adzone na mokro pêdzlem tynki, wykonane w drugiej Ìwierci XVI wieku, a najprawdopodobniej jeszcze w latach dwudziestych tego stulecia, odnajdujemy w prezbiterium koœcio³a œw. Jana Chrzciciela w niedalekim wielkopolskim Miêdzyrzeczu.

W I po³owie XVI wieku powstawa³y pod wzglêdem stylistycznym ró¿ne obiekty: obok na wskroœ renesansowych wznoszono budowle o póŸnogotyckich bry³ach i detalu, zw³aszcza na prowincji z inspiracji zachowawczych fundatorów. Krakowski historyk sztuki, J. Adamski, niedawny badacz dziejów architektury fary w Miêdzyrzeczu^[8] precyzuje, ¿e w³aœciwie dopiero od II Ìwierci stulecia, budowle wznoszone w starym stylu, przestaj¹ w Europie Œrodkowej dominowaÌ. Dlatego tak trudno jest nam, tylko na podstawie formy, okreœliÌ na czas przed czy po po¿arze w 1541 roku, datowanie architektury i zdobieù malarskich po³udniowego traktu naszego ratusza.

Gotyckie cechy bryÂły budynku ze schodkowymi szczytami od wschodu i zachodu, ukazanego na rycinie u Brauna, byĂŚ moÂże jednak dokumentujÂą wczeÂśniejsze datowanie rozbudowy. MogÂła ona mieĂŚ zresztÂą miejsce nie koniecznie w wieku XV, jak dotychczas uwaÂżano. MogÂła zostaĂŚ zrealizowana w ciÂągu nowoÂżytnego czterdziestolecia przed wymienianym poÂżarem. ByĂŚ moÂże to Âślady tego lub jeszcze wczeÂśniejszego kataklizmu moÂżna zobaczyĂŚ w odkrywkach na identycznej jak w Sali Gotyckiej, „kamiennej" polichromii na Âścianach sieni i sali przylegajÂącej do sieni od wschodu. W odkrywkach w tej sali widzimy coÂś jeszcze. OglÂądamy tu mianowicie Âślady po poÂżarowego remontu, podczas ktĂłrego wykonano reperacje zniszczonego miejscami podÂłoÂża tynkowego i „odÂświeÂżono", czyli powtĂłrzono, system „kamiennego" wystroju. Takie dziaÂłanie Âświadczy o Âżywym przywiÂązaniu Ăłwczesnych gospodarzy ratusza do „kamiennej" dekoracji sali. MoÂżliwe wiĂŞc, Âże byÂła ona wykonana caÂłkiem niedawno i do dnia poÂżaru nie zd¹¿yÂła straciĂŚ swej wizualnej atrakcyjnoÂści i formalnej oraz uÂżytkowej aktualnoÂści, czyli po prostu nie zniszczyÂła siĂŞ i nie zabrudziÂła, np. od kopcia uÂżywanego wtedy oÂświetlenia. Dlatego gospodarzom budynku mogÂła siĂŞ wydaĂŚ oczywistÂą koniecznoœÌ jej „naprawy" czyli odtworzenia, zwÂłaszcza Âże byÂło do czego nawiÂązaĂŚ. Jak siĂŞ bowiem wydaje, do Sali Gotyckiej ogieĂą poÂżaru nie dotarÂł, na co wskazuje brak ÂśladĂłw charakterystycznych zniszczeĂą na powierzchni malowideÂł.

Warto zwróciÌ uwagê na mo¿liwoœÌ istnienia powi¹zaù warsztatowych i byÌ mo¿e w datowaniu, pomiêdzy kampani¹ budowlan¹ w po³udniowym trakcie ratusza, a pracami przy sklepieniach w pobliskim koœciele parafialnym. Identyczny na pierwszy rzut oka profil kszta³tek u¿ytych do formowania sklepieù, mo¿e byÌ tropem prowadz¹cym do pog³êbienia wiedzy o dziejach budowy obu tych zabytków.

Warto teÂż moÂże wspomnieĂŚ na zakoĂączenie o istnieniu kilku otwartych problemĂłw, powstaÂłych w zwiÂązku z ubiegÂłorocznym odkryciem.

Czy odnaleziony sposób dekoracji sal po³udniowego traktu, móg³ wystêpowaÌ w innych pomieszczeniach ratusza? Zale¿y to od tego, jak te wnêtrza mog³y byÌ ukszta³towane pod wzglêdem architektonicznym. Nie wiemy, czy obecny, ró¿norodny sposób nakrycia pomieszczeù poszczególnych traktów i piêter, wynika z ich pierwotnego zró¿nicowania. Brak murowanych gotyckich sklepieù w innych salach, mo¿e byÌ bowiem wynikiem póŸniejszych gruntownych przebudów. Problem ten wyjaœni³yby badania architektoniczne, skupione na poszukiwaniach na œcianach noœnych, skutych i zamurowanych ³uków tarczowych ewentualnych dawnych sklepieù ¿ebrowych. Negatywny wynik tych badaù sugerowa³by, ¿e we wczeœniejszym, dwutraktowym ratuszu, podzia³ na kondygnacje prawdopodobnie wyznacza³y drewniane stropy, po których z kolei musia³yby przetrwaÌ zamurowane gniazda na belki noœne.

Odnaleziony wystrĂłj malarski, wykonany na tynku jednokrotnie bielonym pobia³¹, jest najwczeÂśniejszÂą aranÂżacjÂą plastycznÂą kilku wnĂŞtrz parteru poÂłudniowego traktu. PoniewaÂż takÂą samÂą imitacjÂą kamiennych ciosĂłw ozdobiono rĂłwnieÂż sieĂą, nie naleÂży chyba przypisywaĂŚ dekoracji sal parteru traktu, w tym Sali Gotyckiej, roli wyró¿nienia z uwagi na peÂłnione przez nie szczegĂłlne funkcje w municypalnym budynku. ZresztÂą, tak naprawdĂŞ nie wiemy dokÂładnie, jak byÂły wtedy uÂżytkowane omawiane wnĂŞtrza. ObecnoœÌ identycznej, „kamiennej" polichromii w kilku pomieszczeniach naleÂży wiĂŞc chyba odebraĂŚ jako przekaz, Âże fundatorzy zadbali o wyglÂąd tej czĂŞÂści ratusza jako caÂłoÂści. JeÂśli wiĂŞc inne pomieszczenia ratuszowe, np. parteru, byÂły przesklepione podobnie jak trzy sale poÂłudniowego traktu, to jest prawdopodobne, Âże taka dekoracja mogÂła „standardowo" teÂż zdobiĂŚ ich Âżebrowe sklepienia.

W celu potwierdzenia hipotezy o obecnoœci takich polichromii w innych salach, nale¿a³oby przebadaÌ tam równie¿ nawarstwienia na œcianach, bowiem pomimo póŸniejszych przekszta³ceù (nowe œciany dzia³owe, sufity), izby te posiadaj¹ œciany noœne, na których mog³y zachowaÌ siê relikty pierwotnych tynków z pe³nym uwarstwieniem historycznym. Jako postulat badawczy nale¿y uznaÌ potrzebê wykonania badaù sonda¿owych nawarstwieù na sklepieniu kolebkowym pomieszczenia nad Sal¹ Gotyck¹. Du¿e p³aszczyzny tego sklepienia mog³y byÌ szczególnie predestynowane do pokrycia ich równie¿ inn¹ ni¿ architektoniczna dekoracj¹, np. ornamentalno-figuraln¹ (jak to siê sta³o w 1545 roku we wspomnianym Miêdzyrzeczu), niezale¿nie od rzeczywistego czasu powstania tej kolebki.

Czy pierwotnie pomieszczenia po³udniowego traktu na wszystkich kondygnacjach posiada³y murowane sklepienia? Tak sugerowa³aby np. obecnoœÌ sklepieù gwiaŸdzistych i sieciowego w piwnicach traktu oraz obecnoœÌ sklepienia kryszta³owego w komnatce na pierwszym piêtrze w zachowanej do dziœ wie¿y, dobudowanej wed³ug historyków jednoczeœnie z po³udniowym traktem. Aby spróbowaÌ ostatecznie odpowiedzieÌ na to pytanie, nale¿a³oby przebadaÌ, drog¹ sond architektonicznych, historyczny status sklepienia kolebkowego z lunetami we wspomnianej ju¿ sali nad Sal¹ Gotyck¹. Pierwotne pochodzenie sklepienia znaczy³oby tyle, ¿e w budynku od pocz¹tku zró¿nicowano rodzaje murowanych przesklepieù w ró¿nych ci¹gach pomieszczeù. Oznacza³oby to równie¿, ¿e sklepienie to mo¿e nale¿eÌ do najwczeœniejszych egzemplarzy takiej formy architektonicznej na tym terenie, obok sklepienia o podobnej konstrukcji w prezbiterium koœcio³a miêdzyrzeckiego z lat 20-tych XVI wieku, w którym J. Adamski widzi jednego z prekursorów wielkopolskich przyk³adów sklepieù nowo¿ytnych.

 

 

Opracowanie: Danuta i Ryszard ÂŻankowscy