Swybuschin wedÂług Brauna & Hogenberga
proPozycja C&Co. OB03

Jeden z wczesnych opisów Œwiebodzina pochodzi ze znanego atlasu "Civitates orbis terrarum" Georga Brauna i Franza Hogenberga, wydanego w Kolonii w latach 1572-1618. Jest to uzupe³nienie do zamieszczonego tam planu miasta, wykonanego na zamówienie komendanta œwiebodziùskiego zamku, Maksymiliana Knobelsdorffa. Sam tekst dotyczy raczej historii Œl¹ska, Œwiebodzin traktuj¹c jedynie marginalnie. Zawiera on miêdzy innymi b³êdn¹ informacjê o sprowadzeniu na te tereny Krzy¿aków, co by³o potem czêsto powtarzane w historiografii niemieckiej.

ÂŹrĂłdÂło:
Marek Nowacki, Adam Gonciarz, MateriaÂły pomocnicze do nauczania historii regionalnej w powiecie ÂświebodziĂąskim, Muzeum Regionalne w ÂŚwiebodzinie, ÂŚwiebodzin 2002

Zakupiony plan miasta z fragmentami ÂłaciĂąskiego tekstu opisowego na odwrocie.

Nie wszyscy mieszkaùcy zd¹¿yli siê zorientowaÌ, ¿e widok miasta zdobi¹cy do niedawna witrynê sklepu miêsnego przy ul. G³ogowskiej jest cennym dzie³em historycznym. Teraz, odpowiednio zabezpieczony, znajduje siê w muzeum.

Plan miasta z lotu ptaka pochodzi z 1575 roku i jest oryginalnym dzieÂłem - kolorowanÂą odbitkÂą miedziorytu - wykonanym i po raz pierwszy zamieszczonym w Atlasie Miast Europy Brauna i Hogenberga.

WyjÂątkowy eksponat

W dziele tym ÂŚwiebodzin, wtedy grĂłd cesarsko–krĂłlewski, znalazÂł siĂŞ jako jedyne miasto z dzisiejszego wojewĂłdztwa lubuskiego, w sÂąsiedztwie Poznania i Legnicy. W Polsce zachowaÂły siĂŞ tylko dwa egzemplarze tego wiekowego atlasu. Dyrektor muzeum Marek Nowacki podkreÂśla wyjÂątkowoœÌ eksponatu w znaczeniu europejskim oraz jego wartoœÌ ikonograficznÂą. Rysunek przedstawiajÂący plan miasta jest podstawowym ÂźrĂłdÂłem pozwalajÂącym odtworzyĂŚ wyglÂąd ÂŚwiebodzina wraz z przedmieÂściami. Dodatkowy walor stanowiÂą trzy herby, jakimi zostaÂł opatrzony: miejskim, Ăłwczesnego starosty Maxymiliana von Knobelsdorfa oraz herbem HabsburgĂłw.

Sentymentalny dar

To niezwykle znaczÂące dzieÂło trafiÂło do ÂŚwiebodzina za sprawÂą ZdzisÂławy i Andrzeja FabisiĂłw, wÂłaÂścicieli wielkopolskiej firmy miĂŞsno–wĂŞdliniarskiej z Kaszczora. Z racji swoich zainteresowaĂą sztukÂą wypatrzyli to dzieÂło na aukcji i postanowili podarowaĂŚ miastu, w ktĂłrym od trzech lat majÂą sklep. Z sympatii dla mieszkaĂącĂłw i Ziemi Lubuskiej, jako Âże zanim wrĂłcili do tradycji firmy zaÂłoÂżonej 100 lat temu przez dziada Gracjana SÂłomiĂąskiego, mieszkali w Zielonej GĂłrze. A. FabiÂś wykÂładaÂł filozofiĂŞ na WSP, a jego Âżona uczyÂła w szkole Âśredniej. Teraz prowadzÂą firmĂŞ, szczycÂąc siĂŞ produkcjÂą wĂŞdlin wedÂług receptur dziada, metodami naturalnymi. DostosowujÂąc jÂą zarazem do norm europejskich i zdobywajÂąc co roku znaczÂące nagrody i tytuÂły. Co mogli stwierdziĂŚ zebrani w muzeum podczas przekazania daru burmistrzowi Dariuszowi Bekiszowi, degustujÂąc plasterki szynki dÂługo dojrzewajÂącej, najnowszego produktu z Kaszczora.

Hanna Donarska–Galek

Muzeum Regionalne wzbogaciÂło siĂŞ o kolejne cenne dzieÂło. W piÂątek 24 stycznia nastÂąpiÂło uroczyste przekazanie miedziorytu Brauna przedstawiajÂącego panoramĂŞ dawnego ÂŚwiebodzina. DarczyĂącami sÂą Wielkopolanie ZdzisÂława SÂłomiĂąska-FabiÂś i Andrzej FabiÂś, wÂłaÂściciele Firmy SÂłomiĂąski.

Panorama powsta³a na zamówienie komendanta œwiebodziùskiego Zamku - Maximiliana Knobelsdorfa. Stanowi ona jeden z 350. widoków zamieszczonych w Atlasie Miast Œwiata Jerzego Brauna, w którym znalaz³y siê zaledwie 23 miasta polskie. Dodajmy, ¿e w Polsce istniej¹ tylko dwa kompletne egzemplarze atlasu. Powstanie panoramy datuje siê na rok 1575, ale jak twierdzi dyrektor muzeum Marek Nowacki, zawiera ona elementy z lat póŸniejszych. Przyjmuje siê, ¿e papierowych odbitek z p³yty miedziorytowej mog³o byÌ oko³o 800., lecz pierwszych sto uwa¿ane jest za wzorcowe.

PaĂąstwo Fabisiowie sÂą wÂłaÂścicielami firmy rzeÂźnickiej w Kaszczorze (powiat Wolsztyn) o stuletniej tradycji, ktĂłrÂą w roku 1904 zaÂłoÂżyÂł mistrz rzeÂźnicko-wĂŞdliniarski Gracyan SÂłomiĂąski, dziadek pani ZdzisÂławy. Przed dwoma laty Firma SÂłomiĂąski uruchomiÂła przy ul. GÂłogowskiej w ÂŚwiebodzinie sklep patronacki. - PrzyszliÂśmy z naszymi produktami do ÂŚwiebodzina z pewnym lĂŞkiem, jak zostaniemy przyjĂŞci - mĂłwi Z. FabiÂś. - W podziĂŞkowaniu naszym klientom i wÂładzom miasta, ktĂłre dbajÂą o jego rozwĂłj, postanowiliÂśmy przekazaĂŚ tĂŞ historycznÂą pamiÂątkĂŞ zakupionÂą na aukcji sztuki. Przez trzy miesiÂące panorama prezentowana byÂła w witrynie naszego sklepu, wzbudzajÂąc zainteresowanie mieszkaĂącĂłw.

Miedzioryt, wraz z ¿yczeniami dalszego rozwoju miasta, darczyùcy przekazali burmistrzowi - Dariuszowi Bekiszowi. UroczystoœÌ, po raz pierwszy w dziejach muzeum, mia³a nietypowy przebieg. Zamiast lampki szampana goœcie poczêstowali zebranych jednym ze swoich markowych produktów - szynk¹ dojrzewaj¹c¹. Wyjaœnijmy, ¿e Firma S³omiùski konsekwentnie ³¹czy tradycjê z nowoczesn¹ technologi¹ produkcji. Dystrybucja wyrobów odbywa siê wy³¹cznie poprzez sieÌ w³asnych sklepów. Firma zyska³a niepowtarzaln¹ to¿samoœÌ na rynku, czego potwierdzeniem s¹ nagrody uzyskane w krajowych konkursach wêdliniarskich. W ubieg³ym roku kolejny raz otrzyma³a drugie miejsce w ogólnopolskim konkursie "Najlepszy Producent Wêdlin" Polagra Food. Chlubi siê tak¿e dwukrotnym tytu³em "Z³ota Firma Wielkopolski";.

wruz

Jednym z najciekawszych eksponatĂłw muzeum regionalnego jest miedzioryt z XVI w. Kolorowy plan jest czĂŞÂściÂą atlasu Âświata zawierajÂącego 359 widokĂłw miast.

Wykonanie planu miasta zostaÂło zlecone przez Maksymiliana von Knebelsdorff. ByÂł on starostÂą ÂświebodziĂąskim oraz peÂłnomocnikiem cesarskim na ÂŚlÂąsku. – Prawdopodobnie we WrocÂławiu spotkaÂł on autorĂłw zbierajÂących dane do atlasu Âświata – wyjaÂśnia dyrektor muzeum Marek Nowacki.

W ten sposób plan znalaz³ siê w atlasie autorstwa G. Brauna i F. Hogenberga, który powsta³ w latach 1572-1618 w Kolonii. Œwiebodzin trafi³ na 50 stronê pi¹tego tomu, w s¹siedztwo 20 innych polskich miast, takich jak Wroc³aw, Legnica, Poznaù czy Szczecin. A w ca³ym atlasie pojawi³y siê plany a¿ 359 miast. ObecnoœÌ wœród nich Œwiebodzina znaczy³o o silnej pozycji miasta. Atlas wykonano w jêzykach: ³aciùskim, francuskim, niemieckim i holenderskim.

Jak powstaÂł plan? Najpierw ryto go na miedzi, a potem namoczonÂą w tuszu blachĂŞ odciskano specjalnÂą maszynÂą na papierze. Z jednego miedziorytu moÂżna byÂło stworzyĂŚ nawet 3 tys. kopii.

Plan zostaÂł wykonany z dbaÂłoÂściÂą o detale. Barwy na papier nanoszono póŸniej i byÂły one zaleÂżne od gustu kolorujÂących osĂłb – stÂąd ró¿nice w wyglÂądach map. Domy majÂą czerwone dachy, ratusz – zielony. Na miedziorycie moÂżna rĂłwnieÂż podziwiaĂŚ oryginalne herby miasta i austriacki. SÂą tu nazwy szeÂściu ulic. – Z planu wiemy teÂż o istnieniu mÂłynĂłw i koÂścio³ów w mieÂście, sÂą zaznaczone cmentarze – dodaje M. Nowacki.

Miedzioryt znajdujÂący siĂŞ w muzealnych zbiorach jest oryginalny. ÂŚwiadczÂą o tym skazy jakie powstaÂły w czasie jego produkcji. Podobne sÂą zauwaÂżalne rĂłwnieÂż na innych kopiach tworzonych tÂą samÂą matrycÂą.

PIOTR JÊDZURA

Liczny i bardzo rozga³êziony ród von Knobelsdorffów pochodzi z Miœni. Pojawi³ siê na ziemiach œl¹skich na prze³omie XIII i XIV wieku. Herb rodziny osiedlonej ju¿ w Œwiebodzinie przedstawia w czerwonym polu tarczy niebieski pas, na którym znajduj¹ siê trzy skosy w prawo. W klejnocie he³m z dwoma czerwonymi skrzyd³ami z pasem jak w polu tarczy.

Pierwszym reprezentantem rodziny tzw. domu Œwiebodzin by³ Sebastian. Urodzi³ siê oko³o 1488 roku i wyst¹pi³ po raz pierwszy w dokumencie z 1499 roku, odnosz¹cym siê do ho³du szlachty kroœnieùskiej wobec nowych w³adców brandenburskich. Osi¹gn¹wszy pe³noletnoœÌ odda³ siê na s³u¿bê margrabiemu brandenburskiemu. Bra³ udzia³ w s³ynnej obronie Wiednia przed Turkami. Uzyska³ za swoj¹ postawê wzglêdy cesarza Karola V.

Dokumentem wystawionym 7 maja 1539 roku w Pradze zapewniÂł sobie i swojemu nastĂŞpcy Maksymilianowi przejĂŞcie w doÂżywotni zastaw zamku i miasta ÂŚwiebodzin od rodziny von Haugwitz. RĂłd ten posiadaÂł zastaw oraz przypisane mu starostwo w ÂŚwiebodzinie od roku 1509 i odstÂąpiÂł go Sebastianowi za kwotĂŞ 5376 talarĂłw. Przekazanie dĂłbr i urzĂŞdu nastÂąpiÂło 19 czerwca 1540 roku w GÂłogowie.

Pocz¹tki sprawowania w³adzy przez pierwszego z rodziny przypad³y na trudne czasy po wielkim po¿arze z 12 maja 1541 roku, kiedy to sp³onê³a ca³a pó³nocna czêœÌ miasta wraz z koœcio³em i ratuszem. Dziêki jego wstawiennictwu Œwiebodzin uzyska³ od ksiêcia Fryderyka, legnicko-brzeskiego starosty krajowego w G³ogowie, zwolnienie na szesnaœcie lat od czynszów i rent.

Poprzez swoje wpÂływy jakie posiadaÂł Sebastian von Knobelsdorff na dworze krĂłla Ferdynanda I, ÂŚwiebodzin uzyskaÂł przedÂłuÂżenie swobĂłd prawnych, ktĂłre zostaÂły rozszerzone na wszelkie daniny wobec paĂąstwa ponownie na kilka lat. Prawdopodobnie w roku 1541 sprowadziÂł on z pobliskiego SzczaĂąca pastora Martina Fechnera do swojego zamku i pozwoliÂł mu tam odprawiaĂŚ naboÂżeĂąstwa dla wszystkich zainteresowanych luteranizmem.

Sebastian z ma³¿eùstwa z Katherine mia³ prawdopodobnie piêcioro dzieci, w tym wspomnianego wczeœniej Maksymiliana. Zmar³ 8 wrzeœnia 1558 roku. Pozostawi³ dobra œwiebodziùskie zaledwie osiemnastoletniemu synowi.

Za czasów Maksymiliana, 5 lutego 1580 roku sejm œl¹ski we Wroc³awiu podczas wojny tureckiej postanowi³ wzmocniÌ Œwiebodzin jako punkt graniczny. Miasto traktowane w kategoriach "ogólnie uznanego przesmyku kraju", zamierzano podnieœÌ do rangi twierdzy.

Mistrzowie murarscy wykonali nawet odpowiednie pomiary i rysunki. Na przeszkodzie w realizacji tych ambitnych planĂłw stanĂŞÂło zarĂłwno niekorzystne usytuowanie miasta i zamku w obniÂżeniu dolinnym, jak rĂłwnieÂż brak funduszy.

Prawdopodobnie poÂśrednim efektem tych przedsiĂŞwziĂŞĂŚ jest znany widok miasta z atlasu "Miasta Europy". Jego autorem jest Jerzy Braun, ktĂłry w podobny sposĂłb uwieczniÂł takie miasta tego okresu jak GdaĂąsk czy WrocÂław. Obraz ten nazywany jest czĂŞsto planem Maksymiliana von Knobelsdorff.

W 1586 roku wspó³uczestniczy³ on w wielkim i wa¿nym przedsiêwziêciu budowlanym, maj¹cym na celu poprawienie warunków komunikacyjnych miasta. Wspar³ finansowo budowê tzw. Nowej Bramy, wiod¹cej z rynku w kierunku drogi na Krosno (dziœ ulica Wa³owa za fos¹). Istotn¹ spraw¹ w ¿yciu Maksymiliana by³ rok 1587. Zosta³ on wówczas powo³any na deputowanego szlachty ksiêstwa g³ogowskiego do ogólnopolskich organów stanowych. Miêdzy innymi do sejmu we Wroc³awiu. 15 maja ¿egnano go w asyœcie w³adz i ca³ej rady miasta przed Brama G³ogowsk¹, prosz¹c go o odwiedzanie rodzinnych stron przy ka¿dej nad¹¿aj¹cej siê okazji.

Zaszczytn¹ funkcjê deputowanego pe³ni³ kilkanaœcie lat, prawdopodobnie do roku 1602. By³ równie¿ wtedy uznawany za "radcê cesarskiego". WartoœÌ zastawu w Œwiebodzinie wci¹¿ ros³a osi¹gaj¹c sumê 7334 talarów przy 5376 na pocz¹tku. Dosz³y do tego równie¿ póŸniej nowe oszacowania wraz z kosztem rozbudowy zamku i inne dary pieniê¿ne. W rezultacie ca³oœÌ obliczeù da³a niebagateln¹ sumê ponad 17.834 talarów.

Wkrótce Maksymilian usun¹³ siê w cieù od spraw publicznych. W uznaniu zas³ug za szesnastoletni¹ s³u¿bê uzyska³ dalsze zwiêkszenie wartoœci zastawu o kolejne 7.000 talarów. Zarówno przez wspó³czesnych autorów, jak i póŸniejsz¹ literaturê uwa¿any by³ za "rozs¹dnego i m¹drego pana, nadto du¿ej wiedzy i sta³ej woli oraz szlachetnego charakteru"..

ZmarÂł we WrocÂławiu 27 wrzeÂśnia 1609 roku, lecz jego ciaÂło zostaÂło sprowadzone do

ÂŚwiebodzina. CiekawostkÂą jest to, Âże spoczywa w grobowcu rodzinnym umiejscowionym w podziemiach koÂścioÂła p.w. Âśw. MichaÂła.

OpracowaÂł Tomasz DomaĂąski na podstawie pracy "Rodzina von Knobelsdorff na obszarze ÂświebodziĂąskim" autorstwa Marka Nowackiego, zawartego w roczniku lubuskim, tom XXVI, cz.2, 2000. Publikacja artykuÂłu pochodzi z nieczynnej strony autora tekstu: tomasz domaĂąski online.

Zazwyczaj zabytkowe mapy s¹ prezentowane przez pó³ roku. Potem znikaj¹ w magazynie, bo szkodzi im œwiat³o.

Na muzealnych Âścianach wiszÂą bardzo ciekawe drzeworyty, miedzioryty i zwykÂłe mapy drukowane. – Zbieramy je od okoÂło 10 lat – informuje dyrektor placĂłwki Marek Nowacki. Od tego czasu do muzealnych zbiorĂłw trafiÂło juÂż okoÂło 70 ró¿nych map. Jest na nich zaznaczony ÂŚwiebodzin oraz wyrysowane jego okolice.

Tylko pó³ roku

Nie wszystkie jednak mapy sÂą prezentowane caÂły czas. MoÂżna je oglÂądaĂŚ tylko cyklicznie. Dlaczego? – To niezwykle delikatne eksponaty, ktĂłre nie sÂą odporne na ÂświatÂło – tÂłumaczy dyr. Nowacki. W zwiÂązku z tym mogÂą wisieĂŚ jedynie przez pó³ roku. Gdyby wisiaÂły dÂłuÂżej, ich kolory zaczĂŞÂłyby blakn¹Ì. Mapy straciÂłyby rĂłwnieÂż wyraÂźny kontrast. Takich strat nie daÂłoby siĂŞ juÂż odwrĂłciĂŚ. Dlatego po pó³rocznej ekspozycji mapy wĂŞdrujÂą zabezpieczone do magazynu. Tam, w zupeÂłnych ciemnoÂściach regenerujÂą siĂŞ. W tym czasie w salach wystawowych pojawiajÂą siĂŞ inne mapy, wyciÂągniĂŞte z magazynu.

DzieÂła sztuki

A jest co oglÂądaĂŚ. Zabytkowe mapy to prawdziwe dzieÂła sztuki. A przy tym bardzo bogato zdobione. Na jednej z nich, z atlasu ÂŚlÂąska autorstwa wojskowych topografĂłw (pierwsze mapy byÂły planami robionymi dla potrzeb armii) Wielanda i Schubartha z 1752 r., doskonale widaĂŚ takie motywy. SÂą na niej nawet dwa kartusze: tytuÂłowy i legendowy. Bardzo ciekawa jest mapa francuska z 1778 r. Jej twĂłrcÂą byÂł Lotter. – Jest niedokÂładna, ale za to przepiĂŞknie wykonana, poniewaÂż miaÂła byĂŚ ozdobÂą – mĂłwi M. Nowacki. JednÂą z najstarszych w muzeum jest wykonana przez Jonasha Scultetusa w 1536 r. mapa ksiĂŞstwa gÂłogowskiego, do ktĂłrego naleÂżaÂł ÂŚwiebodzin. Jeszcze starszy jest schematyczny drzeworyt Martina Helwiga z 1561 r. Pierwsze mapy wykonywano z drewnianych, a póŸniej miedzianych matryc. StÂąd ich nazwy – miedzioryty lub drzeworyty. ByÂł kolorowe lub czarno-biaÂłe. To wszystko sprawiaÂło, Âże przed laty atlasy byÂły jednymi z najdroÂższych ksiÂąg.

PIOTR JÊDZURA
324 88 13
pjedzura@gazetalubuska.pl