Polemiki i dyskusje
o ustalenie nazw dla dwĂłch regionĂłw Ziemi Lubuskiej

Jak wiadomo dzisiejsza Ziemia Lubuska sk³ada siê z szeregu terytoriów, które od czasu od³¹czenia ich od obszaru paùstwa polskiego ró¿nym podlega³y kolejom. Poszczególne terytoria przechodzi³y pod panowanie brandenburskie, czesko-austyjackie i pruskie. W zwi¹zku z tym stopniowym przesuwaniem siê granicy niemieckiej ku wschodowi poszczególne ziemie nabiera³y tu swej odrêbnoœci historycznej st¹d rodzi siê koniecznoœÌ przyjêcia dla nich nazw zgodnych z ich wielowiekow¹ tradycja. Na obszarze Ziemi Lubuskiej na szczególn¹ uwagê zas³uguj¹ dwie ziemie, dla których proponujê przyjêcie wzglêdnie restytucjê nazw: Ziemia Torzymaska i Ziemia Œwiebodziùska.

ZIEMIA TORZYMSKA

Pierwotna historyczna Ziemia Lubuska rozciÂągaÂła siĂŞ dookoÂła nadodrzaĂąskiego Lubusza z obu stron Odry, opierajÂąc siĂŞ na zachodzie o SprewĂŞ i jej dopÂływy, na wschodzie zaÂś o obrzaĂąskie pogranicze Wielkopolski. Na skutek nieobliczalnej transakcji Piasta gÂłogowskiego, BolesÂława Rogatki z 1249 roku ziemia ta zrazu czĂŞÂściowo, póŸniej zaÂś w caÂłoÂści dostaÂła siĂŞ do rÂąk margrabiĂłw brandenburskich. W XIV jeszcze wieku (i póŸniej) istniejÂą wÂątpliwoÂści na temat sposobu wciÂągniĂŞcia tej ziemi do ram administracyjnych paĂąstwa brandenburskiego, czy w³¹czyĂŚ jÂą do Starej (Altmark), wzglĂŞdnie do ÂŚrodkowej Marchii (Mittelmark), czy teÂż do konstytuujÂącego siĂŞ wĂłwczas kosztem ziem polskich na prawym brzegu Odry tworu, jakim byÂła Nowa Marchia. PojĂŞcie Nowej Marchii w XV wieku ustala siĂŞ w odniesieniu do le¿¹cych na pó³noc od Warty i na wschĂłd od Odry [dzisiejsze powiaty chojeĂąski, choszczeĂąski, myÂśliborski i czĂŞÂściowo biaÂłogardzki (ÂŚwidwin) w wojewĂłdztwie szczeciĂąskim oraz powiaty gorzowski, strzelecki i przelotnie drawski w wojewĂłdztwie poznaĂąskim], nie obejmuje zatem terytorium historycznej Ziemi Lubuskiej. Ziemia ta juÂż w XIV wieku ulegÂła podziaÂłowi na zachĂłd od Odry le¿¹cÂą czêœÌ (wraz z Lubuszem) wchodzi w skÂład Starej, wzglĂŞdnie ÂŚrodkowej Marchii, wschodnia zaÂś w 1375 roku w ksiĂŞdze ziemskiej Karola IV wymieniona pod nazwÂą ziemi Sternberg. Obszar tego w ten sposĂłb okreÂślonego terytorium pokrywa siĂŞ niemal dokÂładnie z obszarem powiatu sÂłubickiego oraz sulĂŞciĂąskiego. Nazwa ”Land Sternberg” staÂła siĂŞ powszechna do czasĂłw najnowszych zarĂłwno w administracji i Âżyciu potocznym jak i w nauce niemieckiej.

Wywodzi siĂŞ ona od nazwy miasteczka Torzymia (Sternberg) i rzeczÂą caÂłkowicie niejasnÂą jest, dlaczego miasteczko to wywodzÂące swÂą niemieckÂą nazwĂŞ z nazwiska arcybiskupa magdeburskiego Sternberga daÂło nazwĂŞ temu obszarowi. Torzym bowiem w dziejach „Ziemi Torzymskiej” nie odegraÂł nigdy Âżadnej powaÂżnej roli; przeciwnie, od XIV wieku do poczÂątkĂłw XIX stolicÂą jej byÂło zawsze OÂśno bÂądÂź to jako rezydencja wĂłjta z ramienia Brandenburgii w XIV wieku, bÂądÂź teÂż jako stolica powiatu. (W 1352 roku takim wĂłjtem byÂł tu rycerz wielkopolski DzierÂżko z Chyciny z powiatu skwierzyĂąskiego). Ziemia Torzymska weszÂła formalnie w skÂład Nowej Marchii dopiero w roku 1817. W roku 1810 stolica powiatu przeniesiona zostaÂła do SulĂŞcina, by w roku 1853 powrĂłciĂŚ do OÂśna. W roku 1873 wydzielono wschodniÂą czêœÌ powiatu jako odrĂŞbny powiat (z nazwÂą Kreis Oststernberg) ze stolicÂą w SulĂŞcinie, stolica zaÂś pozostaÂłej czĂŞÂści zachodniej (z nazwÂą Kreis Weststernberg) pozostaÂła chwilowo w OÂśnie. W roku 1904 przeniesiono z kolei stolicĂŞ powiatu zachodniego do Rzepina ze wzglĂŞdu na dogodniejsze poÂłoÂżenie komunikacyjne tego miasta. Ostatnio wreszcie Rzepin ustÂąpiĂŚ musiaÂł pierwszeĂąstwa SÂłubicom.

Bez wÂątpienia zachodzi koniecznoœÌ wprowadzenia do polskiego sÂłownika geograficznego terminu, ktĂłry by odpowiadaÂł pojĂŞciu „territorium Sternberg”. Opowiadam siĂŞ za rozwiÂązaniem najprostszym, to jest przyjĂŞciem dosÂłownego tÂłumaczenia: Ziemia Torzymska. Przeciw przyjĂŞciu tego terminu moÂżna by podnieœÌ jedynie zastrzeÂżenie, Âże utoÂżsamienie nazw Sternberg – Torzym nie jest, Âże siĂŞ tak wyra¿ê, w stu procentach pewne. MoÂżna by ostatecznie ziemiĂŞ tĂŞ nazwaĂŚ od jej historycznie najwaÂżniejszego grodu, OÂśna, ziemia osieĂąska, lecz wprowadzenie takiej nazwy stanowiÂło by na pewno ÂźrĂłdÂło wielu nieporozumieĂą. Nazwa wreszcie podyktowana wspó³czesnym podziaÂłem administracyjnym: Ziemia SÂłubicko-SulĂŞciĂąska skÂądinÂąd praktyczna, w odniesieniu do historii stanowiÂłaby jaskrawy anachronizm.

ZIEMIA ¦WIEBODZIÑSKA

Zachodnia granica Wielkopolski sta³a w XIII i XIV wieku pod znakiem cofania siê ku wschodowi: utraci³a ona pasmo ziemi w dzisiejszym powiatem sulêciùskim na rzecz Brandenburgii (Ziemia Torzymaska), dotkliwe by³y te¿ jej straty w kierunku po³udniowo-zachodnim na rzecz Œl¹ska. Do strat tych nale¿y obszar rozci¹gaj¹cy siê dooko³a Œwiebodzina. Tu, z wielkopolskich jeszcze czasów utrzyma³y siê olbrzymie posiad³oœci klasztoru paradyskiego (a¿ do sekularyzacji w XIX wieku). Do Œwiebodzina w XVI wieku zje¿d¿a³ biskup poznaùski wizytuj¹c sw¹ diecezjê. W okolicy tej do bardzo póŸnych czasów utrzyma³y siê nader bliskie s¹siedzkie stosunki z Wielkopolsk¹ i to zarówno demograficzne i gospodarcze jak kulturalne. Ziemia Œwiebodziùska zajmuj¹ca pó³nocn¹ czêœÌ dzisiejszego powiatu œwiebodziùskiego (bez Sulechowa) od pocz¹tku XIV wieku dzieli³a losy ksiêstwa g³ogowskiego i z tej racji podlega³a rz¹dom Piastów do 1476 r. Po wygaœniêciu Piastów g³ogowskich, w efekcie koùcowym wojny która siê rozegra³a pomiêdzy 4 pretendentami na temat sukcesji g³ogowskiej. Sulechów wraz z 23 wsiami dosta³ siê pod panowanie brandenburskie. Ziemia zaœ Œwiebodziùska o obszarze zaledwie 10 mil kwadratowych utrzyma³a siê przy Œl¹sku, przy królach czeskich z domu jagielloùskiego. Na prze³omie XV i XVI w. na obszar Ziemi Œwiebodziùskiej rozci¹ga³y siê te¿ rz¹dy g³ogowskie Jana Olbrachta i póŸniej Zygmunta Starego. Po wygaœniêciu Jagiellonów na tronie czeskim, Ziemia Œwiebodziùska dostaje siê pod rz¹dy habsburskie a¿ do po³owy XVIII w.

Jest rzecz¹ osobliw¹, ¿e Ziemia Œwiebodziùska stanowi przez pó³ trzecia wieku œl¹sk¹ eksklawê nie ³¹cz¹c¹ siê terytorialnie ze Œl¹skiem: od po³udnia (okrêg sulechowski), od zachodu i pó³nocy (Ziemia Torzymska) graniczy z Brandenburgi¹, od wschodu jedynie przylega do Polski. Ze wzglêdu na takie po³o¿enie geograficzne Ziemia Œwiebodziùska stanowi³a przedmiot po¿¹dania groŸnych jej s¹siadów brandenburskich. Dziêki perfidnej kombinacji dyplomatycznej Wielki Elektor zdo³a³ w roku 1686 zagarn¹Ì Ziemiê Œwiebodziùsk¹. By³o to preludium do zaboru ca³ego Œl¹ska, który nast¹pi³ nied³ugo póŸniej. Wprawdzie ju¿ w roku 1695 Hohenzollernowie zostali zmuszeni do oddania Ziemi Œwiebodziùskiej Habsburgom, lecz w 1742 roku Œwiebodzin podzieli³ dolê reszty Œl¹ska i dosta³ siê pod ber³o Fryderyka Wielkiego. Ten okres historii Ziemi Œwiebodziùskiej z koùca XVII w. i pierwszej po³owy XVIII w. przyczyni³ siê szczególnie do ws³awienia jej w Europie jako odrêbnej jednostki terytorialnej. W ramach administracji pruskiej Ziemia Œwiebodziùska zosta³a wraz z okrêgiem sulechowskim z³¹czona w jeden powiat, który do ostatnich czasów zachowa³ nazwê powiatu œwiebodziùsko-sulechowskiego (Kreis Schwiebus-Zßllichau) dla uprzytomnienia odrêbnej przesz³oœci obu naù sk³adaj¹cych siê czêœci.

Uwagi powyÂższe, jak sÂądzĂŞ sÂą wystarczajÂące dla uzasadnienia koniecznoÂści wprowadzenia do polskiego nazewnictwa geograficznego Ziem Zachodnich terminu: Ziemia ÂŚwiebodziĂąska.

PrzeglÂąd Zachodni 1948, nr 6