Jak wiadomo dzisiejsza Ziemia Lubuska sk³ada siê z szeregu terytoriów, które od czasu od³±czenia ich od obszaru pañstwa polskiego ró¿nym podlega³y kolejom. Poszczególne terytoria przechodzi³y pod panowanie brandenburskie, czesko-austyjackie i pruskie. W zwi±zku z tym stopniowym przesuwaniem siê granicy niemieckiej ku wschodowi poszczególne ziemie nabiera³y tu swej odrêbno¶ci historycznej st±d rodzi siê konieczno¶æ przyjêcia dla nich nazw zgodnych z ich wielowiekow± tradycja. Na obszarze Ziemi Lubuskiej na szczególn± uwagê zas³uguj± dwie ziemie, dla których proponujê przyjêcie wzglêdnie restytucjê nazw: Ziemia Torzymaska i Ziemia ¦wiebodziñska.
ZIEMIA TORZYMSKA
Pierwotna historyczna Ziemia Lubuska rozci±ga³a siê dooko³a nadodrzañskiego Lubusza z obu stron Odry, opieraj±c siê na zachodzie o Sprewê i jej dop³ywy, na wschodzie za¶ o obrzañskie pogranicze Wielkopolski. Na skutek nieobliczalnej transakcji Piasta g³ogowskiego, Boles³awa Rogatki z 1249 roku ziemia ta zrazu czê¶ciowo, pó¼niej za¶ w ca³o¶ci dosta³a siê do r±k margrabiów brandenburskich. W XIV jeszcze wieku (i pó¼niej) istniej± w±tpliwo¶ci na temat sposobu wci±gniêcia tej ziemi do ram administracyjnych pañstwa brandenburskiego, czy w³±czyæ j± do Starej (Altmark), wzglêdnie do ¦rodkowej Marchii (Mittelmark), czy te¿ do konstytuuj±cego siê wówczas kosztem ziem polskich na prawym brzegu Odry tworu, jakim by³a Nowa Marchia. Pojêcie Nowej Marchii w XV wieku ustala siê w odniesieniu do le¿±cych na pó³noc od Warty i na wschód od Odry [dzisiejsze powiaty chojeñski, choszczeñski, my¶liborski i czê¶ciowo bia³ogardzki (¦widwin) w województwie szczeciñskim oraz powiaty gorzowski, strzelecki i przelotnie drawski w województwie poznañskim], nie obejmuje zatem terytorium historycznej Ziemi Lubuskiej. Ziemia ta ju¿ w XIV wieku uleg³a podzia³owi na zachód od Odry le¿±c± czê¶æ (wraz z Lubuszem) wchodzi w sk³ad Starej, wzglêdnie ¦rodkowej Marchii, wschodnia za¶ w 1375 roku w ksiêdze ziemskiej Karola IV wymieniona pod nazw± ziemi Sternberg. Obszar tego w ten sposób okre¶lonego terytorium pokrywa siê niemal dok³adnie z obszarem powiatu s³ubickiego oraz sulêciñskiego. Nazwa ”Land Sternberg” sta³a siê powszechna do czasów najnowszych zarówno w administracji i ¿yciu potocznym jak i w nauce niemieckiej.
Wywodzi siê ona od nazwy miasteczka Torzymia (Sternberg) i rzecz± ca³kowicie niejasn± jest, dlaczego miasteczko to wywodz±ce sw± niemieck± nazwê z nazwiska arcybiskupa magdeburskiego Sternberga da³o nazwê temu obszarowi. Torzym bowiem w dziejach „Ziemi Torzymskiej” nie odegra³ nigdy ¿adnej powa¿nej roli; przeciwnie, od XIV wieku do pocz±tków XIX stolic± jej by³o zawsze O¶no b±d¼ to jako rezydencja wójta z ramienia Brandenburgii w XIV wieku, b±d¼ te¿ jako stolica powiatu. (W 1352 roku takim wójtem by³ tu rycerz wielkopolski Dzier¿ko z Chyciny z powiatu skwierzyñskiego). Ziemia Torzymska wesz³a formalnie w sk³ad Nowej Marchii dopiero w roku 1817. W roku 1810 stolica powiatu przeniesiona zosta³a do Sulêcina, by w roku 1853 powróciæ do O¶na. W roku 1873 wydzielono wschodni± czê¶æ powiatu jako odrêbny powiat (z nazw± Kreis Oststernberg) ze stolic± w Sulêcinie, stolica za¶ pozosta³ej czê¶ci zachodniej (z nazw± Kreis Weststernberg) pozosta³a chwilowo w O¶nie. W roku 1904 przeniesiono z kolei stolicê powiatu zachodniego do Rzepina ze wzglêdu na dogodniejsze po³o¿enie komunikacyjne tego miasta. Ostatnio wreszcie Rzepin ust±piæ musia³ pierwszeñstwa S³ubicom.
Bez w±tpienia zachodzi konieczno¶æ wprowadzenia do polskiego s³ownika geograficznego terminu, który by odpowiada³ pojêciu „territorium Sternberg”. Opowiadam siê za rozwi±zaniem najprostszym, to jest przyjêciem dos³ownego t³umaczenia: Ziemia Torzymska. Przeciw przyjêciu tego terminu mo¿na by podnie¶æ jedynie zastrze¿enie, ¿e uto¿samienie nazw Sternberg – Torzym nie jest, ¿e siê tak wyra¿ê, w stu procentach pewne. Mo¿na by ostatecznie ziemiê tê nazwaæ od jej historycznie najwa¿niejszego grodu, O¶na, ziemia osieñska, lecz wprowadzenie takiej nazwy stanowi³o by na pewno ¼ród³o wielu nieporozumieñ. Nazwa wreszcie podyktowana wspó³czesnym podzia³em administracyjnym: Ziemia S³ubicko-Sulêciñska sk±din±d praktyczna, w odniesieniu do historii stanowi³aby jaskrawy anachronizm.
ZIEMIA ¦WIEBODZIÑSKA
Zachodnia granica Wielkopolski sta³a w XIII i XIV wieku pod znakiem cofania siê ku wschodowi: utraci³a ona pasmo ziemi w dzisiejszym powiatem sulêciñskim na rzecz Brandenburgii (Ziemia Torzymaska), dotkliwe by³y te¿ jej straty w kierunku po³udniowo-zachodnim na rzecz ¦l±ska. Do strat tych nale¿y obszar rozci±gaj±cy siê dooko³a ¦wiebodzina. Tu, z wielkopolskich jeszcze czasów utrzyma³y siê olbrzymie posiad³o¶ci klasztoru paradyskiego (a¿ do sekularyzacji w XIX wieku). Do ¦wiebodzina w XVI wieku zje¿d¿a³ biskup poznañski wizytuj±c sw± diecezjê. W okolicy tej do bardzo pó¼nych czasów utrzyma³y siê nader bliskie s±siedzkie stosunki z Wielkopolsk± i to zarówno demograficzne i gospodarcze jak kulturalne. Ziemia ¦wiebodziñska zajmuj±ca pó³nocn± czê¶æ dzisiejszego powiatu ¶wiebodziñskiego (bez Sulechowa) od pocz±tku XIV wieku dzieli³a losy ksiêstwa g³ogowskiego i z tej racji podlega³a rz±dom Piastów do 1476 r. Po wyga¶niêciu Piastów g³ogowskich, w efekcie koñcowym wojny która siê rozegra³a pomiêdzy 4 pretendentami na temat sukcesji g³ogowskiej. Sulechów wraz z 23 wsiami dosta³ siê pod panowanie brandenburskie. Ziemia za¶ ¦wiebodziñska o obszarze zaledwie 10 mil kwadratowych utrzyma³a siê przy ¦l±sku, przy królach czeskich z domu jagielloñskiego. Na prze³omie XV i XVI w. na obszar Ziemi ¦wiebodziñskiej rozci±ga³y siê te¿ rz±dy g³ogowskie Jana Olbrachta i pó¼niej Zygmunta Starego. Po wyga¶niêciu Jagiellonów na tronie czeskim, Ziemia ¦wiebodziñska dostaje siê pod rz±dy habsburskie a¿ do po³owy XVIII w.
Jest rzecz± osobliw±, ¿e Ziemia ¦wiebodziñska stanowi przez pó³ trzecia wieku ¶l±sk± eksklawê nie ³±cz±c± siê terytorialnie ze ¦l±skiem: od po³udnia (okrêg sulechowski), od zachodu i pó³nocy (Ziemia Torzymska) graniczy z Brandenburgi±, od wschodu jedynie przylega do Polski. Ze wzglêdu na takie po³o¿enie geograficzne Ziemia ¦wiebodziñska stanowi³a przedmiot po¿±dania gro¼nych jej s±siadów brandenburskich. Dziêki perfidnej kombinacji dyplomatycznej Wielki Elektor zdo³a³ w roku 1686 zagarn±æ Ziemiê ¦wiebodziñsk±. By³o to preludium do zaboru ca³ego ¦l±ska, który nast±pi³ nied³ugo pó¼niej. Wprawdzie ju¿ w roku 1695 Hohenzollernowie zostali zmuszeni do oddania Ziemi ¦wiebodziñskiej Habsburgom, lecz w 1742 roku ¦wiebodzin podzieli³ dolê reszty ¦l±ska i dosta³ siê pod ber³o Fryderyka Wielkiego. Ten okres historii Ziemi ¦wiebodziñskiej z koñca XVII w. i pierwszej po³owy XVIII w. przyczyni³ siê szczególnie do ws³awienia jej w Europie jako odrêbnej jednostki terytorialnej. W ramach administracji pruskiej Ziemia ¦wiebodziñska zosta³a wraz z okrêgiem sulechowskim z³±czona w jeden powiat, który do ostatnich czasów zachowa³ nazwê powiatu ¶wiebodziñsko-sulechowskiego (Kreis Schwiebus-Züllichau) dla uprzytomnienia odrêbnej przesz³o¶ci obu nañ sk³adaj±cych siê czê¶ci.
Uwagi powy¿sze, jak s±dzê s± wystarczaj±ce dla uzasadnienia konieczno¶ci wprowadzenia do polskiego nazewnictwa geograficznego Ziem Zachodnich terminu: Ziemia ¦wiebodziñska.
Micha³ Sczaniecki
Przegl±d Zachodni 1948, nr 6