Cmentarz miejski w ÂŚwiebodzinie ma juÂż 400 lat. W 1602 roku wÂłaÂściciel Ăłwczesnego terenu Walenty Heine podarowaÂł miastu swoje winnice z przeznaczeniem na cmentarz ewangelicki.

Blisko pó³ tysi¹ca lat temu klimat jaki panowa³ na dzisiejszych terenach Ziemi Lubuskiej pozwala³ na utrzymanie winnych latoroœli. Zmieniaj¹ce siê warunki klimatyczne a tak¿e wzrastaj¹ce potrzeby komunalne mieszkaùców przeobrazi³y nieodwracalnie krajobraz miasta..

Do niedawna cmentarz poniemiecki w ÂŚwiebodzinie byÂł jednym z najwiĂŞkszych na zachodnich ziemiach. Brak konserwacji zabytkowych murĂłw i celowa dewastacja uczyniÂły z tych monumentalnych okazĂłw starej, wiekowej tradycji grzebania zmarÂłych, rumowiska.

Tu¿ po wojnie, oprócz grabie¿y dokonywanych w mieœcie, dopuszczano siê kradzie¿y w miejscach kultu. W tym równie¿ na cmentarzu. Wycinano p³yty marmurowe, demontowano ogrodzenia. Dziœ, przechodz¹c nieopodal œciany przeznaczonej dla uczczenia pamiêci oficerów zamordowanych w Katyniu, ³atwo zauwa¿yÌ brak wyobraŸni i szacunku dla zmar³ych. I czy le¿¹cy tam cz³owiek to Niemiec czy ¯yd, to chyba nie ma wiêkszego znaczenia. Wrzucanie pod krypty wykorzystanych lampionów czy wstêg razi i to bardzo. A œmietnik stoj¹cy na miejscu czyjegoœ wiecznego spoczynku nie jest chyba powodem do dumy.

Aktualny administrator cmentarza komunalnego w Œwiebodzinie, Stanis³aw Matwiejczyk, poinformowa³ mnie o staraniach jakie podj¹³ w zwi¹zku z ca³¹ spraw¹. Skierowa³ on w ci¹gu trzech ostatnich lat kilka listów, zarówno do Urzêdu Miasta jak i Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Zielonej Górze. Ten ostatni stwierdzi³, i¿ rzeczywiœcie teren cmentarza w Œwiebodzinie oraz wiele znajduj¹cych siê tam obiektów to zabytkowe budowle posiadaj¹ce wysokie walory.

ZarĂłwno konserwator zabytkĂłw Iwona Peryt-Gierasimczuk, jak szereg innych specjalistĂłw, zgadzajÂą siĂŞ z jednym – trzeba przeprowadziĂŚ prace konserwacyjne. Jednak, jak na wszystko, wci¹¿ brakuje funduszy. Koszt remontu jednego segmentu, czyli caÂłego grobowca, oblicza siĂŞ na kwotĂŞ 15-25 tys. zÂłotych. A wiĂŞc sumy niebagatelne.

Sprawa bulwersuje. Tym bardziej, ¿e po drugiej stronie ulicy £êgowskiej, na powsta³ym oko³o 1811 roku cmentarzu Luizy (nieistniej¹cym ju¿ dzisiaj), odbywaj¹ siê imprezy kulturalne typu ¿akinada czy festyny. Do niedawna i tam istnia³y poniemieckie grobowce. Dziœ to place zabaw lub chodniki prowadz¹ce na osiedle ¯aków. Grobowce s³u¿¹ zachowaniu pamiêci o zmar³ych, tak jest w tradycjach wszystkich narodów. U nas mimo g³êboko zakorzenionej tradycji czczenia pamiêci o drugim cz³owieku, nie uwzglêdnia siê jak widaÌ mi³oœci do bliŸniego swego. Bo jeœli wiara chrzeœcijaùska zak³ada, ¿e pochodzimy od jednego Boga, to chyba tak faktycznie jest. My Polacy jak zwykle potrafimy interpretowaÌ wszystko tak jak chcemy.

Prawo inaczej i zasady inaczej. A szkoda, bo przydaÂłoby siĂŞ trochĂŞ moralnego wyczucia w nas samych, a to z kolei ma swoje przeÂłoÂżenie w innych sprawach zwykÂłej codziennoÂści.

JesteÂśmy przyzwyczajeni, Âże w okresie ÂŚwiĂŞta ZmarÂłych oczy wszystkich zwrĂłcone sÂą w stronĂŞ cmentarzy i miejsc pamiĂŞci. Ale nie musi tak byĂŚ. WÂłaÂśnie teraz, gdy mamy trochĂŞ wolnego czasu z racji urlopĂłw i wakacji, warto pokusiĂŚ siĂŞ o chwilĂŞ zadumy nad ÂświebodziĂąskim cmentarzem komunalnym.

Zajmuje on jakieœ 12 hektarów, w wiêkszoœci jest po³o¿ony w otoczeniu zieleni. Znajduje siê na nim oko³o 10 tys. mogi³. To miejsce odwiedzane przez setki osób, które pochowa³y swych bliskich i przyjació³. To miejsce do refleksji i zadumy. Okazuje siê jednak, ¿e nie tylko.

Bardzo czêstymi goœÌmi cmentarza s¹ ludzie szukaj¹cy rozrywki i miejsca do spo¿ywania alkoholu. ChoÌ s³u¿by porz¹dkowe dwoj¹ siê i troj¹, to po takich cmentarnych "przyjêciach" mo¿na znaleŸÌ puszki po piwie i butelki po ró¿nego rodzaju alkoholach (najczêœciej pot³uczone). Goœcie ci odwiedzaj¹ to miejsce szczególnie czêsto w miesi¹cach letnich, czyni¹ to nocami. Okazuje siê, ¿e nie ma, jak na razie, si³y na takie chuligaùskie libacje. O takich incydentach regularnie zawiadamiana jest policja, lecz nie reaguje - t³umacz¹c siê, ¿e wezwania powinny mieÌ miejsce w czasie ich trwania. Niestety, w porze nocnej nikt nie pilnuje terenu, a kierownictwo cmentarza nie mo¿e przej¹Ì na siebie obowi¹zków policji. Zapewne mo¿na by zminimalizowaÌ odwiedziny takich niepo¿¹danych goœci, zamykaj¹c na noc bramy. Tak¹ decyzjê mo¿e jednak podj¹Ì Urz¹d Miasta w Œwiebodzinie.

W dzieù cmentarz jest bezpiecznym miejscem, o czym mo¿e œwiadczyÌ fakt, ¿e wielu rodziców pozwala bawiÌ siê tutaj dzieciom. ChoÌ trudno w to uwierzyÌ, ale miejsce to sta³o siê placem zabaw. Zw³aszcza mieszkaùcy pobliskiego osiedla ¯aków przymykaj¹ oczy na fakt, ¿e ich pociechy zak³ócaj¹ w ten sposób powagê tego miejsca i godz¹ w uczucia rodzin zmar³ych.

Prawdziwym utrapieniem s¹ rowerzyœci. Biegn¹ce przez cmentarz asfaltowe alejki zamienili w tor wyœcigowy oraz drogê na skróty. W regulaminie cmentarza widnieje wyraŸny zakaz jazdy na rowerach na jego terenie. Zachowanie takie zdradza brak szacunku dla tego miejsca i œwiadczy o braku rozs¹dku, gdy¿ jazda na rowerze stanowi w tym miejscu powa¿ne zagro¿enie. Wiele osób odwiedzaj¹cych groby przyje¿d¿a jednak na rowerach i z tym wi¹¿e siê kolejny problem. Nie maj¹ ich gdzie zostawiÌ. Niedawno na terenie miasta postawiono kilka piêknych, bogato wykonanych stojaków, mo¿na by podobne umieœciÌ przy bramach lub w g³êbi cmentarza. Przyje¿d¿aj¹cy nie musieli by lawirowaÌ jednoœladami miêdzy grobami i mogli je zostawiÌ w bezpiecznym miejscu.

Podczas otwarcia Cmentarza Orl¹t Lwowskich, Prezydent Wiktor Juszczenko powiedzia³: "Trzeba by³o du¿o cierpliwoœci i m¹droœci, by ta uroczystoœÌ w koùcu siê odby³a". Nam te¿ potrzeba cierpliwoœci i m¹droœci, by nasz cmentarz przypomina³ w koùcu godne miejsce pamiêci o naszych bliskich.

TuÂż przed ÂŚwiĂŞtem ZmarÂłych na cmentarzu zamontowane zostaÂły granitowe pÂłyty na Pomniku Nekropolii Kresowych. Na frontowej Âścianie pojawiÂły siĂŞ napisy z nazwami miejscowoÂści nie tylko kresowych, ale i wielu innych, gdzie zostaÂły prochy PolakĂłw.

W ÂŚwiĂŞto ZmarÂłych pod pomnikiem zatrzymywaÂły siĂŞ caÂłe rodziny. Zapalano symboliczne znicze. Wiele osĂłb niecierpliwie odczytywaÂło kolumny nazw, szukajÂąc miejsc bliskich ich pamiĂŞci. Przekazywali karteczki z miejscowoÂściami, ktĂłrych na tablicach jeszcze nie ma.

- Taka koncepcja pomnika bĂŞdzie sÂłuÂżyĂŚ jako Âżywa lekcja historii dla mÂłodego pokolenia - twierdzi Ludwik Zalewski, prezes Stowarzyszenia Kresowian. - JuÂż wiem, Âże kilku nauczycieli jest zainteresowanych przyprowadzaniem tutaj uczniĂłw w ramach lekcji.

Dodajmy, Âże wzorem ubiegÂłego roku na cmentarzu przeprowadzono kwestĂŞ na rzecz pomnika.

OcaliĂŚ od zapomnienia

Teren cmentarza komunalnego w ÂŚwiebodzinie oraz wiele znajdujÂących siĂŞ tam obiektĂłw, grobowce, nagrobki sÂą obiektami zabytkowymi posiadajÂącymi wysokie walory zabytkowe, artystyczne i historyczne, w szczegĂłlnoÂści mur cmentarny z grobowcami rodzinnymi, ktĂłry jest na naszym terenie obiektem unikatowym.

Stanowisko takie wyraziÂł juÂż osiemnaÂście lat temu WojewĂłdzki Konserwator ZabytkĂłw w Zielonej GĂłrze. Kiedy w roku 1998 instytucja ta dokonywaÂła oglĂŞdzin muru i grobowcĂłw z poczÂątku XX wieku stwierdzono, iÂż znajdujÂą siĂŞ one w bardzo zÂłym stanie technicznym. Stan taki utrzymuje siĂŞ do dzisiaj.
Trudno obecnie rozdzieraĂŚ szaty za to co staÂło siĂŞ po II wojnie Âświatowej, kiedy to przybyli tu osadnicy wraz z radzieckimi wojskami okupacyjnymi rozgrabili co cenniejsze tablice nagrobne i inne artefakty, lub zniszczyli to czego zabraĂŚ siĂŞ daÂło.

Obecny stan spowodowany jest rĂłwnieÂż brakiem jakichkolwiek, nawet doraÂźnych dziaÂłaĂą remontowych, porzÂądkowych czy konserwatorskich od kilkudziesiĂŞciu lat.
W³aœcicielem cmentarza jest gmina Œwiebodzin. Ju¿ w latach dziewiêÌdziesi¹tych konserwator zabytków alarmowa³, ¿e wiele obiektów jest w stanie bliskim katastrofy budowlanej, stanowi¹c zagro¿enie dla ludzi. Naruszona jest stabilnoœÌ muru, który w wielu miejscach jest niebezpiecznie pochylony.

Zdaniem wspomnianej instytucji juÂż wtedy konieczne byÂło podjĂŞcie przez wÂłaÂściciela szybkich dziaÂłaĂą zabezpieczajÂących najbardziej zagroÂżonych, a takÂże najozdobniejszych obiektĂłw, ktĂłre zachowaÂły swĂłj zabytkowy wystrĂłj.
Miasto oczywiœcie jak zawsze nie ma pieniêdzy na takie cele wiêc musimy chyba pogodziÌ siê z tym, ¿e ju¿ wkrótce kolejne fragmenty muru znikn¹³ na zawsze. Pozostaje jedynie mieÌ nadziejê, ¿e nie dojdzie do ¿adnej tragedii.

Czy wiesz, Âże:

Pierwszy udokumentowany cmentarz jaki miasto zbudowaÂło na swĂłj koszt powstaÂł w 1604 roku. 4 czerwca tegoÂż roku Walenty Heine przekazaÂł gminie ewangelickiej winnice z przeznaczeniem na nekropoliĂŞ.

[Œwiebodzin] poza miastem ma równie¿ piêkny, nowy cmentarz w stylu lipskim, z alejkami i wieloma ró¿nymi grobowcami dooko³a (S. G. Knispel, Geschichte der Stadt Schwiebus, von ihrem Ursprung an, bis auf das Jahr 1763, Zßllichau 1765, s. 311-312; t³umaczenie W³odzimierz Zarzycki)

Przed rokiem 1780 istniaÂły jeszcze co najmniej dwa cmentarze: cmentarz dla ubogich i cmentarz katolicki.

19 lipca 1811 zamkniêto "cmentarz przy koœciele" i podjêto decyzjê o za³o¿eniu nowego we wsi ¯ó³ków, który nazwano cmentarzem Luizy (¯ó³ków w³¹czono do miasta w 1900 roku).

27 czerwca 1841 roku powstaje nowy cmentarz przy starym cmentarzu Luizy. Obecnie znany jako Cmentarz Komunalny.

Zieleniec z irgami

Teren dawnego cmentarza poniemieckiego przy ul. ÂŁochowskiej stanie siĂŞ parkiem. Prace ruszÂą w paÂździerniku.

Ul. £ochowska oddziela czynny cmentarz komunalny od terenów zielonych, bêd¹cych cmentarzem poniemieckim. Na nich ma powstaÌ Park £êgowski. Miasto tworzy go z myœl¹ o mieszkaùcach osiedli, g³ównie przy ul. ¯aków, i maj¹c na wzglêdzie potrzeby osób odwiedzaj¹cych po³o¿on¹ naprzeciw nekropoliê komunaln¹.
- Pierwszy projekt parku przy ul. ÂŁĂŞgowskiej powstaÂł w 1999 r., jego autorem byÂł Henryk ÂŻyÂżak - przypomina wiceburmistrz Krzysztof Tomalak. - Obecnie powstaÂło nowe opracowanie projektu.

Co ze szczÂątkami?

ZastĂŞpca burmistrza przewiduje, Âże prace w przyszÂłym Parku ÂŁĂŞgowskim rozpocznÂą siĂŞ w paÂździerniku. K. Tomalak nie przypomina sobie jednak, co staÂło siĂŞ z nagrobkami istniejÂącymi na dawnym cmentarzu w latach 70. DziÂś jest to tylko „zielone miejsce”. Nic o przeszÂłoÂści tego miejsca nie wie teÂż zarzÂądca cmentarza komunalnego StanisÂław Matwiejczyk.
- Cmentarz byÂł tam tylko do II wojny. Jak jestem tu od lat 90., to pamiĂŞtam, Âże tam zawsze byÂła zieleĂą, nie przypominam sobie nagrobkĂłw - stwierdza wiceburmistrz. Na wszelki wypadek zastrzega siĂŞ: - To, co planujemy, nie bĂŞdzie dewastacjÂą byÂłego miejsca pochĂłwkĂłw. Nic tam nie zostanie generalnie zmienione, wybudowane. Po prostu odtworzone zostanÂą ciÂągi komunikacyjne, uzupeÂłnione nasadzenia zieleni, stanÂą nietrwaÂłe elementy architektury.
Pytani przez nas mieszkaùcy miasta nie przypominaj¹ sobie ekshumacji szcz¹tków. Wielu twierdzi te¿, i¿ ceg³y z muru cmentarnego, jak te¿ marmury z nagrobków mo¿na by dziœ znaleŸÌ w œcianach okolicznych gara¿ów, domków na ogródkach dzia³kowych.

Trzy parkingi

Wedle projektu skarpa od strony ul. Œwierczewskiego zostanie obsadzona roœlinnoœci¹ p³o¿¹c¹, g³ównie irgami, zaœ istniej¹ce tu krzewy - wyciête. Wzd³u¿ ul. £ochowskiej powstan¹ dodatkowe miejsca parkingowe. - Poniewa¿ podczas Œwiêta Zmar³ych trudno jest w okolicy zaparkowaÌ - wyjaœnia K. Tomalak. Przebudowany ponadto bêdzie istniej¹cy parking, zaœ trzeci, ma³y, powstanie przy drugiej bramie cmentarnej, jako wysuniêty najdalej na pó³noc.
PoniewaÂż teren parkowy ma byĂŚ miejscem wypoczynku, pomyÂślano o dzieciach i mÂłodzieÂży. W miejscu, gdzie dziÂś zwykle chÂłopcy kopiÂą w piÂłkĂŞ, powstanie plac zabaw.
- Wzd³u¿ ci¹gów komunikacyjnych, a bêd¹ to chodniki z kostki granitowej dobranej specjalnie ze wzglêdu na mo¿liwoœÌ poruszania siê niepe³nosprawnych na wózkach, zostan¹ posadzone, a w³aœciwie dosadzone podstawowe gatunki drzew: lipa, brzoza, klon, d¹b - wymienia zastêpca burmistrza.
W miejscu, gdzie bĂŞdÂą siĂŞ schodziÂły trzy alejki, przewidziano pozostawienie placyku, na ktĂłrym w przyszÂłoÂści coÂś stanie. Jeszcze nie wiadomo co, moÂże fontanna, moÂże jakaÂś rzeÂźba lub pomnik. A zatem moÂże warto by upamiĂŞtniĂŚ tutaj dawny cmentarz?
Ca³y teren parkowy, licz¹cy 2,66 ha, bêdzie oœwietlony stylizowanymi lampami, pojawi¹ siê te¿ ³aweczki, kosze, ma³a architektura ogrodowa. WartoœÌ prac, które powinny zakoùczyÌ siê jeszcze w tym roku, ma wynieœÌ ok. 900 tys. z³.

Granitowe alejki

Teren dawnej nekropolii poniemieckiej przy ul. ÂŁĂŞgowskiej stanie siĂŞ parkiem. Prace ruszÂą w paÂździerniku.

Ulica oddziela czynny cmentarz komunalny od terenów zielonych, na którym kiedyœ by³a poniemiecka nekropolia. Na nich ma powstaÌ Park £êgowski. Miasto tworzy go z myœl¹ o mieszkaùcach osiedli, g³ównie przy ul. ¯aków, i maj¹c na wzglêdzie potrzeby osób odwiedzaj¹cych po³o¿ony naprzeciw cmentarz komunalny.

Skarpa od strony ul. Œwierczewskiego zostanie obsadzona roœlinnoœci¹ p³o¿¹c¹, g³ównie irgami, zaœ istniej¹ce krzewy - wyciête. Wzd³u¿ ul. £êgowskiej powstan¹ dodatkowe miejsca postojowe, gdy¿ podczas Wszystkich Œwiêtych trudno jest w okolicy zaparkowaÌ. Przebudowany bêdzie istniej¹cy parking, zaœ trzeci, ma³y, powstanie przy drugiej bramie cmentarnej.

Poniewa¿ teren ma byÌ miejscem wypoczynku, pomyœlano o dzieciach i m³odzie¿y. W miejscu, gdzie dziœ zwykle ch³opcy kopi¹ w pi³kê, powstanie plac zabaw. Wzd³u¿ ci¹gów komunikacyjnych, a bêd¹ to chodniki z kostki granitowej dobranej specjalnie ze wzglêdu na mo¿liwoœÌ poruszania siê niepe³nosprawnych na wózkach, zostan¹ posadzone, a w³aœciwie dosadzone podstawowe gatunki drzew: lipa, brzoza, klon, d¹b. W miejscu, gdzie bêd¹ siê schodzi³y trzy alejki, przewidziano pozostawienie placyku, na którym w przysz³oœci coœ stanie. Jeszcze nie wiadomo co, mo¿e fontanna, mo¿e jakaœ rzeŸba lub pomnik.

Ca³y teren parkowy, licz¹cy 2,66 ha, bêdzie oœwietlony stylizowanymi lampami, pojawi¹ siê ³aweczki, kosze, ma³a architektura ogrodowa. WartoœÌ prac, które powinny zakoùczyÌ siê jeszcze w tym roku, ma wynieœÌ ok. 900 tys. z³.

Prace przy pomniku

Nadszed³ kolejny, ostatni etap prac przy Pomniku Nekropolii Kresowych. Do wykoùczenia zosta³ murek wokó³ pomnika, który ob³o¿ony zostanie p³ytami granitowymi z napisami miejscowoœci, gdzie za granic¹ pozosta³y prochy Polaków.

- Miejsce na urny bêdzie przed p³yt¹ czo³ow¹ - zapewnia prezes Zwi¹zku Kresowian Ludwik Zalewski. Zostanie zamontowanych kolejnych szeœÌ p³yt. Puste bêd¹ natomiast zabrane i opisane. - Jest jeszcze miejsce na 40 nazw - dodaje Zalewski. - Jeœli s¹ osoby, które maj¹ pochówki za granicami kraju, niech siê do nas zg³osz¹.

- Robimy wszystko bardzo oszczĂŞdnie - zastrzega prezes. - Bardzo liczymy na kwestĂŞ w DzieĂą Wszystkich ÂŚwiĂŞtych.

Komitet budowy pomnika rozwa¿a jeszcze jedna koncepcjê. Otó¿ jest jeszcze miejsce na dwóch p³ytach, gdzie mo¿na by zamieœciÌ na przyk³ad tekst historyczny. Wszelkie uwagi i pomys³y nale¿y kierowaÌ do prezesa zwi¹zku.

Spychaczem po grobach

Wed³ug zapowiedzi w ka¿dej chwili powinny ruszyÌ prace przy zagospodarowaniu Parku £êgowskiego. Wed³ug planów magistratu teren ten ma s³u¿yÌ w szczególnoœci mieszkaùcom pobliskiego osiedla ¯aków. CzeœÌ po³o¿ona od strony ulicy Œwierczewskiego zostanie obsadzona irgami. Istniej¹c¹ roœlinnoœÌ wykarczuje siê.

Od strony ulicy ÂŁĂŞgowskiej planowana jest rozbudowa istniejÂącego parkingu, oraz wykonanie nowych miejsc postojowych przy samej bramie. W zaÂłoÂżeniach miejsce to ma byĂŚ terenem odpoczynku i rekreacji. Ma tutaj powstaĂŚ plac zabaw. PojawiÂą siĂŞ chodniki z kostki granitowej i ciÂągi umoÂżliwiajÂące poruszanie siĂŞ osobom niepeÂłnosprawnym. CaÂły teren, to jest okoÂło 2,66 hektara, zostanie obsadzony lipami, brzozami, klonami i dĂŞbami. Alejki zostanÂą oÂświetlone stylowymi latarniami. W parku pojawiÂą siĂŞ Âławki i architektura ogrodowa. W jego sercu wykonany zostanie placyk, na ktĂłrym byĂŚ moÂże stanie kiedyÂś fontanna.

Jeszcze jakieœ czterdzieœci lat temu w miejscu tym znajdowa³y siê pozosta³oœci cmentarza zwanego Cmentarzem Luizy. Powsta³ on w roku 1811. I choÌ trzydzieœci lat póŸniej zaczêto dokonywaÌ pierwszych pochówków na nowym cmentarzu (obecny Cmentarz Komunalny), nic nie wskazuje, ¿e przesta³ on wtedy funkcjonowaÌ.
W niemal nienaruszonym stanie przetrwa³ II Wojnê Œwiatow¹ i dopiero w latach siedemdziesi¹tych XX wieku na teren ten wkroczyli ludzie na swych spychaczach. Wszystkie œlady po cmentarzu zlikwidowano a groby zrównano z ziemi¹. Nie dokonano ekshumacji a œwiadkowie twierdz¹, ¿e widzieli walaj¹ce siê ludzkie koœci. - Nie pamiêtam momentu likwidacji tego cmentarza - mówi Stanis³aw Matwiejczyk. - Ale pracownicy, którzy tu byli potwierdzaj¹, ¿e zburzono wtedy tylko mur grobowcowy a ekipy wesz³y ze sprzêtem i wykonano obecne tarasy. O ¿adnej ekshumacji nie by³o mowy. - Podczas wykopów naruszony by³ œwiêty spokój tych zmar³ych - dodaje kierownik Cmentarza Komunalnego. M³odsze pokolenie pamiêta, ¿e jeszcze w po³owie lat osiemdziesi¹tych pod cienk¹ warstw¹ ziemi mo¿na by³o znaleŸÌ czaszki, koœci i fragmenty grobów.

W miejscu Cmentarza Luizy powstanie wiĂŞc park i plac zabaw. Aby nieco przytĂŞpiĂŚ nasze poczucie pamiĂŞci o zmarÂłych uÂżywa siĂŞ dodatku do nazwy w postaci "cmentarz poniemiecki". O ile takie okreÂślenia jak cmentarz katolicki, Âżydowski, protestancki czy komunalny sÂą jasne i nie sugerujÂą nic poza to, Âże w miejscu tym pochowane sÂą osoby ró¿nych wyznaĂą lub wszystkie razem, tak nazwa "poniemiecki" zmusza do zastanowienia. Dlaczego nie mĂłwi siĂŞ: “chrzeÂścijaĂąskie miejsce pochĂłwku” lub tak jak byÂło faktycznie "cmentarz ewangelicki"?
Co prawda jest i w Polsce i cmentarz poradziecki, ale wÂładze Bornego Sulinowa ogrodziÂły teren i zadbaÂły o niego i ani myÂślÂą robiĂŚ tam place zabaw.
Pozostaje faktem, Âże w tym czasie w ÂŚwiebodzinie mieszkali Polacy. I czy nie jest trochĂŞ dziwnie ÂżyĂŚ ze ÂświadomoÂściÂą, Âże bawimy siĂŞ w miejscu gdzie mogÂą leÂżeĂŚ szczÂątki naszych rodakĂłw? A jeÂśli nawet nie...

- Uwa¿am, ¿e ka¿da dewastacja obiektów historycznych jest zjawiskiem bardzo negatywnym, poniewa¿ po wejœciu do Europy musimy dbaÌ, zarówno o dziedzictwo polskie, jak i niemieckie. Wi¹¿e siê to z histori¹ tych ziem a jednoczeœnie mo¿liwoœci¹ pojednania, które po roku 2004 odgrywa bardzo du¿¹ rolê - powiedzia³ w wywiadzie dla jednego z tygodników Radny Tomasz Mo¿ejko. - Nie chodzi tylko o pojednanie na oficjalnych imprezach a pojednanie w³aœciwe, czyli chodzi o miejsca jak cmentarze, zabytki a nawet odtworzenie nie istniej¹cych ju¿ pomników bytnoœci niemieckiej na tym terenie, poniewa¿ nale¿y uwzglêdniÌ prawdê historyczn¹.
Jak byÂśmy siĂŞ czuli gdyby na grobie naszych dziadkĂłw czy rodzicĂłw ktoÂś parkowaÂł auto a jego dzieci bawiÂły siĂŞ na mogiÂłach naszych krewnych?
- Generalnie jestem przeciwny by urzÂądzaĂŚ takie rzeczy na miejscach po cmentarzach - mĂłwi StanisÂław Matwiejczyk. - Tam sÂą ludzkie szczÂątki. Dzieci muszÂą siĂŞ gdzieÂś bawiĂŚ, ale czy akurat tu?

PrzechodzÂąc przez Park ÂŁĂŞgowski pamiĂŞtajmy wiĂŞc po kim stÂąpamy.

OdsÂłoniĂŞcie pomnika nekropolii kresowych

Pierwszego listopada na cmentarzu komunalnym odbêdzie siê uroczystoœÌ ods³oniêcia Pomnika Nekropolii Kresowych. Przypomnijmy, ¿e pomnik powsta³ dziêki ogromnym staraniom Œwiebodziùskiego Zwi¹zku Kresowian.

W ÂŚwiĂŞto ZmarÂłych, przed godz. 12.00 ruszy procesja od bramy cmentarza pod pomnik, gdzie odprawione zostanie naboÂżeĂąstwo. W programie uroczystoÂści jest przewidziany apel zmarÂłych, polegÂłych i zamordowanych mieszkaĂącĂłw KresĂłw, ktĂłrych znane, bÂądÂź ukryte miejsca pochĂłwku sÂą rozsiane po caÂłym Âświecie. NastÂąpi takÂże zÂłoÂżenie urn z ziemiÂą przywiezionÂą z kresowych cmentarzy.

Ponadto uroczystoœÌ uœwietni zmiana warty pod pomnikiem, a tak¿e wyst¹pi chór koœcielny dzia³aj¹cy przy koœciele pw. Micha³a Archanio³a.

Organizatorzy gorÂąco zapraszajÂą Âświebodzinian do wziĂŞcia udziaÂłu w tym jakÂże historycznym wydarzeniu.

PoÂświĂŞcenie pomnika

ÂŚwiebodziĂąski ZwiÂązek Kresowian informuje, Âże w chwili obecnej trwa koĂącowy etap budowy Pomnika Nekropolii Kresowych na cmentarzu komunalnym w ÂŚwiebodzinie.

Uroczyste nabo¿eùstwo, po³¹czone z poœwiêceniem pomnika odbêdzie siê l listopada (Wszystkich Œwiêtych). W zwi¹zku z tym apelujemy do wszystkich mieszkaùców naszego miasta i powiatu o udzia³ w tej uroczystoœci.

BĂŞdzie to szczegĂłlne wydarzenie dla najbliÂższych osĂłb, ktĂłrych nazwy miejsc pochĂłwku i straceĂą sÂą umieszczone na tablicach umiejscowionych na pomniku.

„JeÂżeli zapomnĂŞ o nich, ty BoÂże na niebie zapomnij o mnie.”

Pomnik nekropolii kresowych

W marcu br. minĂŞÂły trzy lata, jak na walnym zebraniu ÂŚwiebodziĂąskiego ZwiÂązku Kresowian, zatwierdzono decyzjĂŞ o potrzebie wzniesienia pomnika upamiĂŞtniajÂącego Kresowian polegÂłych poza obecnymi granicami Polski. Inicjatywa ta od poczÂątku spotkaÂła siĂŞ z sympatiÂą i poparciem lokalnej spoÂłecznoÂści.

SwĂłj udziaÂł zaznaczyÂły teÂż wÂładze miejskie i powiatowe. Tak wiĂŞc dziĂŞki skÂładkom i hojnym dotacjom, juÂż w 2004 roku doprowadzono budowĂŞ do stanu surowego, a 1 listopada tegoÂż roku odbyÂła siĂŞ uroczystoœÌ poÂświĂŞcenia krzyÂży i wmurowania aktu erekcyjnego. Prace kontynuowano, a kolejny dzieĂą „Wszystkich ÂŚwiĂŞtych” byÂł okazjÂą do uroczystego odsÂłoniĂŞcia tablic z nazwami cmentarzy z mogiÂłami ludzi z „KresĂłw", z nazwami wiĂŞzieĂą i miejsc kaÂźni, gdzie ginĂŞli nasi rodacy. Dzisiaj ÂśmiaÂło moÂżemy powiedzieĂŚ Âże Pomnik Nekropolii Kresowych zostaÂł ukoĂączony. Fakt ten uczczono podczas tegorocznego Dnia Wszystkich ÂŚwiĂŞtych. Mimo okropnej pogody na cmentarzu pod pomnikiem zebraÂła siĂŞ spora grupa mieszkaĂącĂłw, duchownych i goÂści. Ceremonii poÂświĂŞcenia pomnika dokonaÂł (w asyÂście proboszczĂłw naszych parafii) pochodzÂący z KresĂłw ks. Biskup Edward Dajczak. WzruszajÂącym momentem, zwÂłaszcza dla zgromadzonych Kresowian i ich potomkĂłw, byÂło zÂłoÂżenie u stĂłp postumentu urn z cmentarnÂą ziemiÂą m.in.: z Wilna, Lidy, Grodna, Katynia, czy spod Lenino. Z powagÂą wysÂłuchano Zbigniewa Szumskiego, ktĂłry wezwaÂł do apelu polegÂłych i zamordowanych mieszkaĂącĂłw KresĂłw, a ktĂłrych groby i bezimienne mogiÂły rozsiane sÂą po caÂłym Âświecie, z miejsc upamiĂŞtnionych na tablicach pomnika. Na zakoĂączenie uroczystoÂści, prezes ÂŚZK Ludwik Zalewski, podziĂŞkowaÂł wszystkim ktĂłrzy przyczynili siĂŞ do realizacji projektu, a takÂże tym, ktĂłrzy kierowani pamiĂŞciÂą i sercem dla swoich przodkĂłw i historii, zebrali siĂŞ w tym miejscu, aby daĂŚ dowĂłd przyjĂŞcia do serca s³ów Jana PawÂła II: „Jak dÂługo trwa pamiĂŞĂŚ o grobach, tak dÂługo trwa siÂła zwiÂązku z ojczyznÂą".

Pospacerujemy latem

Ruszy³a przebudowa Parku £êgowskiego. Ju¿ w czerwcu bêdziemy mogli przejœÌ siê nowymi alejkami, odpocz¹Ì na stylizowanych ³aweczkach.

Przy parku bĂŞdzie elegancki parking. KostkĂŞ brukowÂą ukÂładajÂą Andrzej ÂŚwitaÂła i Henryk Tobola.

O remoncie tej czêœci miasta mówi³o siê od dawna. Dyskusjê prowokowa³ szczególnie fatalny wygl¹d okolicy. Park przy cmentarzu komunalnym w rzeczywistoœci przypomina mocno zaniedbany las. SpacerowaÌ tamtêdy to ¿adna przyjemnoœÌ. Plac zabaw dla dzieci jest w kiepskim stanie. Obskurne ³awki nie zachêcaj¹ do odpoczynku.

Prace budowlane w parku o wielkoÂści 2,66 ha juÂż ruszyÂły. Alejki zostaÂły wyremontowane i nadano im nowy - przyjĂŞty w projekcie wyglÂąd. I juÂż wszystko wyglÂąda lepiej. - ZostaÂła wybrana firma, ktĂłra zajmie siĂŞ generalnÂą przebudowÂą parku - informuje wiceburmistrz Krzysztof Tomalak.

DÂąb czerwony i lipa krymska

Wiadomo, Âże miejsce zostanie wybudowane od nowa. Projekt przygotowaÂł Henryk ÂŻyÂżak.
Alejki spacerowe bĂŞdÂą szersze. Budowniczy postarajÂą siĂŞ teÂż, Âżeby byÂły rĂłwne. DziĂŞki temu przejÂście tĂŞdy mamy z wĂłzkiem, nie bĂŞdzie stanowiĂŚ problemu.

Zmieniona zostanie parkowa zieleù. Nowoœci nie omin¹ skarpy - od strony ul. Œwierczewskiego zostanie ona obsadzona roœlinnoœci¹ p³o¿¹c¹, g³ównie irgami. Znikn¹ stare i chore drzewa. Na ich miejscu rosn¹Ì bêd¹ nowe, m.in. brzozy brodawkowe, lipa srebrzysta, d¹b czerwony czy lipa krymska.

Magistrat zadba teÂż o otoczenie techniczne. Alejki bĂŞdÂą oÂświetlone latarniami stylizowanymi na starodawne. Do tego stylu dopasowane zostanÂą nowe Âławeczki i kosze na Âśmieci.
Ku uciesze rodzicĂłw wyremontowany bĂŞdzie obskurny dziÂś plac zabaw. PrzybĂŞdzie w nim nowych i eleganckich oraz uÂżytkowych sprzĂŞtĂłw. Teren zostanie ogrodzony, Âżeby nie brudziÂły go psy.

Na ca³¹ inwestycjê gminna kasa wyda ok. 900 tys. z³. Park zostanie oddany do u¿ytku w czerwcu.

Zdania sÂą podzielone

Wielka przebudowa wywo³a³a dyskusjê wœród mieszkaùców. CzêœÌ jest przekonana, ¿e ingerowanie w teren jest bardzo nieeleganckie. - Przecie¿ tu do II wojny œwiatowej by³ niemiecki cmentarz - mówi starszy pan, który przygl¹da siê pracom w parku.

WiêkszoœÌ mieszkaùców nie pamiêta jak wygl¹da³a nekropolia. Wiedz¹ jednak, ¿e tam by³a. Nieznany jest te¿ los nagrobków z parku. Dlatego w³aœnie grupa osób patrzy nieprzychylnie na rozpoczêty remont.

Ale nie brakuje teÂż zwolennikĂłw przebudowy. - Od dawna mieszkamy tuÂż przy parku, o cmentarzu wiem, ale przecieÂż groby podobno przeniesiono - mĂłwi pani Krystyna. MieszkaĂący okolicy uwag do zmian nie majÂą. CieszÂą siĂŞ, Âże okolica wreszcie bĂŞdzie Âładnie wyglÂądaĂŚ.

Magistrat pamiĂŞta o miejscu pochĂłwku. W parku zostanie kawaÂłek pustego terenu. - Gdyby jakaÂś organizacja lub instytucja chciaÂła postawiĂŚ np. pomnik, to wÂłaÂśnie tam znajdzie siĂŞ dla niego miejsce - mĂłwi K. Tomalak. Gmina sama jednak nie zmierza stawiaĂŚ Âżadnego obelisku.

Na razie parking

Za kilka miesiĂŞcy zaniedbany zieleniec koÂło cmentarza zamieni siĂŞ w park z prawdziwego zdarzenia.

Dziœ ponad dwuhektarowy teren miêdzy cmentarzem a osiedlami mieszkaniowymi na ¯aków daleki jest od idea³u parku, gdzie mo¿na ze spokojem pospacerowaÌ czy odpocz¹Ì. Zaniedbane i pozarastane alejki, zdewastowana roœlinnoœÌ oraz porozbijane latarnie.

To w dzieĂą. Po zmroku miejsce spotkaĂą okolicznych pijaczkĂłw, po ktĂłrych zostajÂą nie posprzÂątane butelki, puszki i Âśmieci. Po takim obrazie parku pozostanÂą niedÂługo wspomnienia.

W tym roku zostanÂą zrealizowane plany rewitalizacji. Na teren parku juÂż weszli robotnicy, ktĂłrzy temu miejscu majÂą nadaĂŚ nawy charakter. Obecnie kostkÂą brukowÂą wykÂładany jest parking naprzeciw cmentarza. Na obszarze parku trwajÂą prace porzÂądkowe.

Prace bĂŞdÂą wykonywane od podstaw wedÂług specjalnie zamĂłwionego projektu. Odnowa parku bĂŞdzie budÂżet miasta kosztowaĂŚ blisko 900 tysiĂŞcy zÂłotych.

W Parku ÂŁĂŞgowskim wszystko bĂŞdzie nowe. PoczÂąwszy od stylizowanych latarni, a na stylowych i eleganckich Âławeczkach czy koszach na Âśmieci koĂączÂąc. Spacerowe alejki stanÂą siĂŞ szersze i rĂłwniejsze.

Nowa bĂŞdzie takÂże zieleĂą parkowa. NiedÂługo wyciĂŞte zostanÂą stare drzewa. Ich miejsce zajmÂą nowe gatunki. CieĂą spacerujÂącym mieszkaĂącom miasta dadzÂą m.in. lipa krymska, dÂąb czerwony czy brzozy oraz lipy srebrzyste.

Skarpa, która wznosi siê od ulicy Œwierczewskiego zostanie obsadzona roœlinnoœci¹ p³o¿¹c¹.

Maluchy doczekajÂą siĂŞ bezpiecznego placu zabaw. Nowy sprzĂŞt, jaki bĂŞdzie siĂŞ tam znajdowaÂł, zostanie odgrodzony ze wzglĂŞdu na dobro bawiÂących siĂŞ tam dzieci.

Kresowa pamiĂŞĂŚ

W sobotê 16 czerwca o godz. 17.00 na cmentarzu komunalnym nast¹pi z³o¿enie w krypcie pod Pomnikiem Nekropolii Kresowych urny z ziemi¹ z Ponar - przedmieœcia Wilna, miejsca spoczynku tysiêcy Polaków, którzy s³u¿¹c OjczyŸnie ponieœli tam œmierÌ mêczeùsk¹ w latach 1941 - 1944.

ZÂłoÂżenie urny odbĂŞdzie siĂŞ podczas mszy Âśw. celebrowanej przy oÂłtarzu na poÂświĂŞconym 1 listopada 2006 roku Pomniku Nekropolii Kresowych, wzniesionym z inicjatywy i staraniem ÂŚwiebodziĂąskiego ZwiÂązku Kresowian.

Jak informuje Ludwik Zalewski, prezes ÂŚZK, wobec szeroko nagÂłoÂśnionej zbrodni dokonanej przez nacjonalistĂłw ukraiĂąskich na okoÂło 100 tysiÂącach mieszkaĂącĂłw wsi na caÂłym obszarze WoÂłynia i Podola, dziwnie jest przemilczana mĂŞczeĂąska ÂśmierĂŚ z rÂąk litewskich nacjonalistĂłw w samych Ponarach ponad 100 tysiĂŞcy mieszkaĂącĂłw Wilna i WileĂąszczyzny, w tym kilkudziesiĂŞciu tysiĂŞcy PolakĂłw.

NajboleÂśniejszÂą stratÂą dla spoÂłeczeĂąstwa polskiego byÂła ÂśmierĂŚ tysiĂŞcy mÂłodzieÂży. WielotysiĂŞcznÂą rzeszĂŞ stanowili czÂłonkowie organizacji bojowych oraz bardzo licznych na WileĂączyÂźnie organizacji patriotycznych. O tych ludziach, ich czynach i bohaterskiej Âśmierci w Ponarach narĂłd polski ma obowiÂązek wiedzieĂŚ i nie ma prawa o nich zapomnieĂŚ.

- PowinniÂśmy ze wzglĂŞdĂłw politycznych, gospodarczych, kulturalnych ÂżyĂŚ w poprawnej zgodzie, a nawet opartej na chrzeÂścijaĂąskich wartoÂściach i przesÂłaniach ojca ÂŚwiĂŞtego Jana PawÂła II przyjaÂźni ze wszystkimi narodami paĂąstw oÂściennych - uwaÂżajÂą Kresowiacy. - Jednak z pamiĂŞci naszej i historii nie wolno wykreÂśliĂŚ krzywdy, jakÂą ich wymierajÂące juÂż pokolenie wyrzÂądziÂło narodowi polskiemu.

Dodajmy, ¿e wœród 360 umieszczonych na granitowych tablicach Pomnika nazw miejscowoœci symbolizuj¹cych kresowe cywilne i wojskowe cmentarze, jawne i ukryte miejsca straceù oraz inne miejsca pochówku naszych bliskich poza obecnymi granicami Polski, Ponary s¹ wyró¿nione na równi z Katyniem, Monte Cassino, Miednoje, Lenino, Buzu³ukiem, Hut¹ Pieniack¹, Ko³ym¹ i innymi miejscami braterskiej i mêczeùskiej œmierci naszych przodków.

Urna z ziemiÂą ponarskÂą zostaÂła dostarczona przez HelenĂŞ PasierbskÂą, prezes Stowarzyszenia Rodzina Ponarska.

Sobotni¹ uroczystoœÌ uœwietni koncert pieœni religijnych i patriotycznych w wykonaniu chóru "Bia³y Orze³" Stowarzyszenia Kresowian im. Jana Paw³a II w Sulêcinie.

SzkatuÂłka pamiĂŞci

W sobotĂŞ ziemia dostarczona z Ponar na przedmieÂściach Wilna zostaÂła wmurowana w Pomnik Nekropolii Kresowych.

Ponary znajduj¹ siê na przedmieœciach Wilna. W 1939 r. Armia Czerwona wybudowa³a tam bazê paliwow¹ dla samolotów, ale z powodu wojny nie dokoùczono kopania do³ów na zbiorniki. Jamy w ziemi wykorzystali Niemcy w makabryczny sposób... Pierwsi w Ponarach zginêli jeùcy wojenni. Rozstrzelano ich ponad 7 tys. Potem rozstrzeliwano cywili. Wœród nich byli Polacy: uczniowie gimnazjów z Wilna, cz³onkowie Zwi¹zku M³odych Polaków, profesorowie Uniwersytetu Stefana Batorego oraz ¿o³nierze. W lesie ponarskim zginê³o ok. 20 tys. Polaków, niemal 50. tys. ¯ydów. Ale dok³adna liczba zamordowanych nie jest znana.
MordĂłw dokonywaÂł litewski OddziaÂł Specjalny, ktĂłry powstaÂł z czÂłonkĂłw ZwiÂązku StrzelcĂłw Litewskich. DowodziÂł nimi Niemiec Martin Weiss.
Z chwilÂą pierwszych niepowodzeĂą Niemcy zaczĂŞli zacieraĂŚ Âślady bestialstwa w Ponarach. Niewolnicy musieli wykopywaĂŚ ciaÂła rozstrzelanych, ukÂładaĂŚ je w wielkie stosy i paliĂŚ. Jeden taki stos paliÂł siĂŞ ponad tydzieĂą.

PuÂłkownik w stanie spoczynku, uczestniczka II wojny Âświatowej Nina Wolanin oglÂąda szkatuÂłkĂŞ z ziemiÂą z Ponar, ktĂłrÂą pokazuje jej Jerzy Hawran.

(fot. Ryszard Poprawski)

Na cmentarzu komunalnym mamy kolejny kawa³ek pamiêci o rodakach, których prochy le¿¹ za granicami kraju. Ziemia z Ponar przyjecha³a do Œwiebodzina zamkniêta w srebrnej szkatu³ce.

Przed pomnikiem zebrali siĂŞ czÂłonkowie i sympatycy ÂŚwiebodziĂąskiego ZwiÂązku Kresowian. Przyszli teÂż ci, ktĂłrych rodziny zostaÂły na kresach, sÂą pochowane na tamtejszych cmentarzach. - Chcemy i musimy o nich pamiĂŞtaĂŚ - mĂłwi Jerzy Hawran, czÂłonek zarzÂądu ÂŚZK.

SzkatuÂłka zostaÂła wmurowana w obelisk. - Jest w niej ziemia z Ponar, miejsca kaÂźni tysiĂŞcy PolakĂłw i nie tylko - informuje prezes ÂŚZK Ludwik Zalewski.

ZiemiĂŞ dostarczyÂła Helena Pasierbska, prezes Stowarzyszenia Rodzina Ponarska z GdaĂąska. ZnalazÂła ona informacje o ÂświebodziĂąskim obelisku, skontaktowaÂła siĂŞ ze zwiÂązkiem i zaproponowaÂła dostarczenie ziemi. - Bardzo nas to ucieszyÂło, taka wÂłaÂśnie ma byĂŚ rola tego pomnika - mĂłwi prezes Zalewski.

StawiajÂąc pomnik kresowanie ze ÂŚwiebodzina nawet nie sÂądzili, Âże bĂŞdzie o nim sÂłychaĂŚ poza miastem. - StaÂł siĂŞ teÂż jedynym i najwiĂŞkszym takim obeliskiem w kraju - dodaje prezes Zalewski.

Pomnik Nekropolii Kresowych upamiêtnia wszystkie cmentarze i miejsca kaŸni na œwiecie, na których spoczywaj¹ Polacy. - Nie chodzi nam tylko o kresy, nasi rodacy le¿¹ w ró¿nych czêœciach œwiata - mówi Zalewski.

W obelisku znajduje siĂŞ juÂż ziemia z cmentarza w Zaleszczykach - przywiĂłzÂł jÂą tu J. Hawran mieszkajÂący w Lubrzy. - Teraz mam czÂąstkĂŞ moich najbliÂższych blisko domu - przyznaje.

J. Hawran zwraca siĂŞ z proÂśbÂą do osĂłb odwiedzajÂących cmentarze. - PrzywieÂźcie trochĂŞ ziemi z Monte Cassino czy z Katynia, trafi ona do naszego pomnika - apeluje.

ZwiÂązek Kresowian w ÂŚwiebodzinie liczy ok. 350 osĂłb. Jest najwiĂŞkszÂą tego typu organizacjÂą w powiecie i jednÂą z wiĂŞkszych w wojewĂłdztwie. - Jest nas tutaj wielu, pamiĂŞtamy i dziaÂłamy - zapewnia prezes Zalewski.

W minion¹ sobotê (16 czerwca) na œwiebodziùskim cmentarzu komunalnym, mia³a miejsce wzruszaj¹ca uroczystoœÌ. W krypcie pod Pomnikiem Nekropolii Kresowych, z³o¿ono urnê z ziemi¹ z Ponar- przedmieœcia Wilna, miejsca spoczynku tysiêcy Polaków, którzy ponieœli tam mêczeùsk¹ œmierÌ w latach 1941-1944. Z³o¿enie urny odby³o siê podczas mszy œw. celebrowanej przez proboszczów naszych parafii: ks. Benedykta Pacygê i ks. Zbigniewa Matwiejowa. W ceremonii udzia³ wziêli cz³onkowie Zwi¹zku Kresowian, Stowarzyszenia Repatriantów, AK-owcy, starzy ¿o³nierze innych wojskowych formacji wraz z rodzinami, samorz¹dowcy. W kazaniu ks. Matwiejów przybli¿y³ zebranym fakty.

Powszechnie znane i szeroko nagÂłoÂśnione sÂą zbrodnie nacjonalistĂłw ukraiĂąskich dokonane na mieszkaĂącach Podola i WoÂłynia, jednak o zbrodni w samych Ponarach uparcie i wstydliwie przemilczano. Powodem byÂł pewnie fakt, Âże mĂŞczeĂąskÂą ÂśmierĂŚ ponad 100 tysiĂŞcy mieszkaĂącĂłw Wilna i WileĂąszczyzny poniosÂło nie z rÂąk niemieckich wrogĂłw, lecz krajanĂłw- litewskich nacjonalistĂłw. WÂśrĂłd pomordowanych byÂło kilkadziesiÂąt tysiĂŞcy PolakĂłw. NajboleÂśniejszÂą stratÂą dla spoÂłeczeĂąstwa polskiego byÂła ÂśmierĂŚ mÂłodych ludzi. ChÂłopcy i dziewczĂŞta, czĂŞsto jeszcze uczniowie, wraz z innymi stanowili wielotysiĂŞcznÂą rzeszĂŞ organizacji bojowych i licznych na WileĂąszczyÂźnie organizacji patriotycznych. O tych ludziach, ich czynach i mĂŞczeĂąskiej Âśmierci w Ponarach narĂłd polski, a zwÂłaszcza mÂłodzieÂż ma obowiÂązek wiedzieĂŚ i pamiĂŞtaĂŚ. Zebrani, zwÂłaszcza ci starsi, ze wzruszeniem sÂłuchali duchownego, wspominajÂąc swoje niejednokrotnie gorzkie przeÂżycia z WileĂąszczyzny. WÂśrĂłd 360 umieszczonych na granitowych tablicach nazw miejscowoÂści symbolizujÂących kresowe cywilne i wojskowe cmentarze, jawne i ukryte miejsca straceĂą naszych bliskich, Ponary sÂą wyró¿nione na rĂłwni z Katyniem, Monte Casino, Miednoje, Lenino, KoÂłymÂą i innymi miejscami bohaterskiej i mĂŞczeĂąskiej Âśmierci naszych przodkĂłw. UrnĂŞ dostarczonÂą przez HelenĂŞ PasierbskÂą- Prezesa Stowarzyszenia Rodzina Ponarska, zÂłoÂżono w krypcie obok innych urn z ziemiÂą przesiÂąkniĂŞtÂą polskÂą krwiÂą. UroczystoœÌ uÂświetniÂł koncert pieÂśni religijnych i patriotycznych, w wykonaniu chĂłru „BiaÂły OrzeÂł”, Stowarzyszenia Kresowian z SulĂŞcina.