Powszechny jest pogl¹d, ¿e spo³ecznoœÌ ¿ydowska w Europie wczesnoœredniowiecznej cieszy³a siê du¿¹ autonomi¹, równouprawnieniem, a czêsto przywilejami lub wzglêdami w³adców. Sytuacja diametralnie zmieni³a siê w okresie krucjat w XII wieku. W atmosferze odrodzenia religijnego i walk o Ziemiê Œwiêt¹, niechêÌ chrzeœcijaùskiego œwiata zwróci³a siê m.in. przeciwko ¯ydom. Po aktach wypêdzeù, izolacji i oskar¿eù o profanacjê, kulminacja wrogoœci nast¹pi³a w czasie wielkiej epidemii d¿umy w latach 1348-50. Epizody przeœladowaù ¯ydów, inspirowane przez tzw. biczowników, odnotowuj¹ w roku 1349 historycy, pisz¹cy o Œwiebodzinie (Zerndt 1909, 107-11). W monarchii habsburskiej, do której w okresie wczesnonowo¿ytnym nale¿a³ œl¹ski Œwiebodzin, po wczeœniejszych wydaleniach (1421), uregulowano sytuacjê prawn¹ ludnoœci ¿ydowskiej, zmierzaj¹c do jej ochrony, co wyraŸnie zaleca³a ordynacja policyjna dla ca³ej Rzeszy z roku 1577. Praktyczne jej stosowanie utrudnia³y ostre konflikty religijne i ekonomiczne tej epoki. Ich rezonansem s¹ art. 31 i 32 Statutów miejskich z roku 1678, powo³uj¹ce siê na jeszcze wczeœniejsze ustalenia, zakazuj¹ce handlu z ¯ydami w dniu œwi¹t koœcielnych i w czasie trwania targów, zamykaj¹ce bramy miasta przed ¯ydami w niedziele i ostrzegaj¹ce przed uprawianiem lichwy (Zdanowicz, 1993, 17-18). Jak s¹dziÌ mo¿na, zarz¹dzenia te dotyczy³y raczej ¯ydów przybywaj¹cych z zewn¹trz, a nie osiad³ych tu wówczas na sta³e.

HANDEL SUKNEM

Ju¿ bowiem z 2 pó³. XVI wieku znane s¹ fakty obecnoœci polskich ¯ydów podczas transakcji handlu we³n¹ i suknem œwiebodziùskim. Np w r. 1582 kupiec poznaùski Izaak £azarz otrzyma³ zapewnienie od miejscowego sukiennika Andrzeja Giringka, ¿e w zamian za we³nê otrzyma okreœlon¹ iloœÌ dobrej jakoœci sukna barwionego (M¹czak 1955, 184). Inny ¯yd z Jass, oferowa³ we Lwowie w r. 1580, do dalszego wywozu za granicê popularne sukno œwiebodziùskie (Rybarski 1929, 257). W ca³ym okresie od XVI do XVIII w. kupcy ¿ydowscy, w tym miêdzyrzeccy, byli aktywnymi uczestnikami, zarówno legalnego handlu, jak i nielegalnego przemytu takich towarów jak we³na, pierze i sól na obszar Œl¹ska. Powodowa³o to konflikty, które szczególnie nasili³y siê w pocz¹tkach XVIII wieku. Oprócz oskar¿eù o kontrabandê dochodzi³y jeszcze zarzuty o fa³szowanie znaków towarowych, handel wêdrowny (zakazany patentem cesarskim z 1721 r.), sprzedawanie sukna krajowego jako zagranicznego i zmowê przeciw pojedynczym kupcom chrzeœcijaùskim. Symptomatyczny jest spór z tego czasu miejscowego proboszcza z cechem sukienników o nielegalnoœÌ handlu w niedziele i œwiêta. Sukiennicy, broni¹c siê przed konkurencj¹ innych miast zezwalaj¹cych rzekomo na wolny handel w œwiêta koœcielne, t³umaczyli postêpowanie ¯ydów ich niewielk¹ szkodliwoœci¹. Kiedy jednak skala zjawiska narasta³a, œwiebodziùska rada miejska w r. 1738 zagrozi³a m.in. kupcowi Lewinowi z Polski, ¿e go aresztuje, jeœli nie powstrzyma siê od nagannego poœrednictwa w skupie du¿ej iloœci we³ny. W nastêpnym roku debatowano ju¿ nad niebezpieczeùstwem przejêcia ca³oœci handlu we³n¹ przez polskich ¯ydów i ograniczono jego wolnoœÌ wy³¹cznie do granic miasta (D¹browski 1976).

Ca³y wiek XVIII by³ okresem wahaù koniunktury na towary sukiennicze. Najbardziej korzystne by³y okresy konfliktów zbrojnych i du¿ych, paùstwowych zamówieù dla armii. Œwiebodzin odczu³ po raz pierwszy takie o¿ywienie w czasie walk francusko-austriackich, jeszcze w okresie habsburskim (1733-35). Zjawili siê wtedy w mieœcie pierwsi kupcy ¿ydowscy z Zachodu, m.in. z Frankfurtu nad Menem, zamawiaj¹c du¿e iloœci sukna dla armii francuskiej (Knispel 1765, 304). Po zajêciu Œl¹ska i Œwiebodzina przez Prusy okresowo nastêpowa³y kolejne wielkie transakcje, prowadzone stopniowo przez du¿ych ¿ydowskich przedsiêbiorców (np. Abraham Joseph - 1767 r.), wypieraj¹cych dotychczasowych, raczej drobnych, konkurentów. Wraz z upadkiem miejscowego sukiennictwa na prze³omie XVIII i XIX wieku zniknê³a bezpowrotnie obecnoœÌ obcych, charakterystycznych kupców pochodzenia ¿ydowskiego na ulicach i miejscach targowych miasta.

GERMANIZACJA ÂŚRODOWISK ÂŻYDOWSKICH

Prusy w okresie osiemnastowiecznej modernizacji zapewniaÂły wolnoœÌ gospodarczÂą i religijnÂą licznym mniejszoÂściom narodowym, w tym ÂŻydom. Za ich awansem ekonomicznym i spoÂłecznym szÂły rĂłwnieÂż nowe regulacje prawne. Wysoka pozycja tzw. ÂŻydĂłw nadwornych i wpÂływ idei oÂświecenia zaowocowaÂły programem emancypacji, zgodnie z wnioskami urzĂŞdnika krĂłlewskiego Ch. W. Dohma, ktĂłry pisaÂł: „ÂŻydzi rozpatrywani jako istoty ludzkie i jako obywatele okazali siĂŞ zdeprawowani tylko dlatego, Âże odmawiano im praw jednych i drugich" (Fontette 1992, 74). Stopniowo zatem zaczĂŞli uzyskiwaĂŚ zarĂłwno prawa cywilne, jak i obywatelskie. Tradycyjnie dzielono ich na „protegowanych" (przyjĂŞcie niemieckiego jĂŞzyka, nazwisk i obyczajĂłw) oraz „tolerowanych". ZnaczÂącym krokiem byÂło przyznanie w r. 1812 tej spoÂłecznoÂści formalnego statusu peÂłnoprawnych obywateli paĂąstwa (ustawa emancypacyjna), nastĂŞpnie rĂłwnoÂści wobec prawa (konstytucja z r. 1850) i dostĂŞpu do polityki i karier urzĂŞdniczych (1859). W praktyce z peÂłni praw korzystali tylko ci ÂŻydzi, ktĂłrzy odeszli od religii mojÂżeszowej lub posiadali wysoki status spoÂłeczny i majÂątkowy. Pod koniec XIX wieku i w poczÂątkach XX wieku nastĂŞpowaÂł zatem proces szerokiej naturalizacji i germanizacji Âśrodowisk Âżydowskich w KrĂłlestwie Pruskim (WrĂłbel 1991, 36-38); Eisenbach 1988, 306-316, 553-556).

PROCES NATURALIZACJI

W ÂŚwiebodzinie jeszcze w r. 1855 nie odnotowuje siĂŞ ani jednej osoby pochodzenia Âżydowskiego z prawem do staÂłego zamieszkania. Ruch ludnoÂści, w tym Âżydowskiej, rozpocz¹³ siĂŞ wraz z realizacjÂą prawa do swobodnego osiedlania siĂŞ, rozwojem gospodarczym i ksztaÂłtowaniem siĂŞ nowoczesnego spoÂłeczeĂąstwa. JuÂż w latach 70-tych XIX w. mieszkaÂło na terenie miasta ok. 10 rodzin Âżydowskich, trudniÂąc siĂŞ zarĂłwno kupiectwem, handlem, jak i rzemiosÂłem. CzêœÌ z tych rodzin pochodziÂła ze Wschodu (Laboschin, Lewin, Michaeli, Treuherz), inni przybywali z Zachodu (Eitig, Philippsborn, Krause, Schlesinger). ÂŹrĂłdÂłem napÂływu ze Wschodu byÂła zapewne Wielkopolska, natomiast pozostali ÂściÂągali z zachodnich Niemiec, Brandenburgii i pobliskiego ÂŚlÂąska. W kolejnych dziesiĂŞcioleciach ruch ten nie maleje, a ponad 20 rodzin wyznania mojÂżeszowego liczy ogó³em w r. 1895 75 osĂłb. Dla czĂŞÂści z nich ÂŚwiebodzin byÂł tylko etapem przejÂściowym do dalszej emigracji, zwÂłaszcza na ZachĂłd (Levysohn, Kron, Yorwartz, Pionkowski). Nieco mniejsza spoÂłecznoœÌ (1910 - 60 osĂłb) zorganizowana zostaÂła w gminĂŞ wyznaniowÂą, z wÂłasnym domem modlitwy przy obecnej ul. Kolejowej. IdÂący za tym wzrost odrĂŞbnoÂści zaowocowaÂł akcjÂą nadawania wielu osobom nowych, tradycyjnych imion, oprĂłcz dotychczasowych, w wiĂŞkszoÂści niemieckich (dla mĂŞÂżczyzn „Izrael", dla kobiet „Sara"). WyraÂźnie wyemancypowana i w zasadzie zasymilowana grupa ÂŻydĂłw ÂświebodziĂąskich nie chciaÂła siĂŞ poddaĂŚ postulowanemu procesowi naturalizacji. Skala peÂłnej naturalizacji byÂła niewielka i dotyczyÂła od poczÂątku ewangelickiej rodziny rzemieÂślnikĂłw Rosenzweig, katolickiej rodziny Mose oraz czĂŞÂści tradycjonalistycznie nastawionych reprezentantĂłw rodzin Bauchwitz i Silberstein (np. radca prawny Rudolf Silberstein). NiemaÂły wpÂływ na takÂą sytuacjĂŞ miaÂła postawa, cieszÂącej siĂŞ wielkimi wpÂływami i uznaniem, rodziny Michaeli, szczegĂłlnie dr med. Wilhelma Michaeli (byÂł czÂłonkiem zarzÂądu miasta, radcÂą sanitarnym, lekarzem fundacji Âśw. JĂłzefa, doradcÂą fundacji Vollmara), aktywnego uczestnika Âżydowskiej wspĂłlnoty wyznaniowej (zob. szerzej - Schwiebus... 1970, 64-66).

ROZWIÂĄZANIE „KWESTII ÂŻYDOWSKIEJ"

Po pierwszej wojnie Âświatowej liczebnoœÌ ludnoÂści Âżydowskiej w mieÂście podwoiÂła siĂŞ (1929 - 112 osĂłb; ok. 1% ogó³u mieszkaĂącĂłw), g³ównie z powodu znacznej migracji z Polski (rodziny Borower, Pinkus, Schwarz). W r. 1924 z wÂłasnych ÂśrodkĂłw gmina Âżydowska wybudowaÂła murowanÂą synagogĂŞ przy obecnej ul. SÂłowackiego (zob. szerzej - M. Szylko, „Gazeta ÂŚwiebodziĂąska" 7/1994). ÂŻydzi ÂświebodziĂąscy nadal w wiĂŞkszoÂści byli kupcami i drobnymi rzemieÂślnikami, majÂącymi czĂŞsto swe sklepy i warsztaty w samym centrum miasta (np. w rynku - L. Schwarz, S. Schechter). Niewielka, ale wpÂływowa byÂła grupa przedsiĂŞbiorcĂłw (bracia Silberstein) i inteligencji (dr W. Michaeli, dr M. Chotzen, inÂż. M. Silberstein). W mieÂście dziaÂłaÂł jeszcze w poczÂątkach lat 30-tych ZwiÂązek Kobiet ÂŻydowskich pod kierunkiem Cecylii Schwarz. Na obrzeÂżach miasta, przy obecnej ul. Sobieskiego, funkcjonowaÂł, zaÂłoÂżony juÂż XIX wieku, cmentarz Âżydowski (tzw. kirkut).

Fasada g³ówna synagogi w Œwiebodzinie wg M. Szylko

Po roku 1933, wraz z nadejœciem rz¹dów narodowo-socjalistycznych w Niemczech, rozpocz¹³ siê trudny okres w ¿yciu wspólnoty ¿ydowskiej Œwiebodzina. CzêœÌ, czuj¹c siê zagro¿ona, wybra³a od razu emigracjê (np. dr praw W. Michaeli - Szwecja), inni czekali z obawami na decyzje w³adz. Ze strony samych niemieckich mieszkaùców miasta nie odczuwano jakichœ wyraŸnych restrykcji, mo¿e poza trudnoœciami firmy bankowej H. Nandico, oskar¿anej o du¿e operacje finansowe z miejscowymi ¯ydami. Krytyczna okaza³a siê jesieù 1938 roku: grupê ¯ydów polskich deportowano do pobliskiego Zb¹szynia (Tomaszewski 1998), a czêœÌ obywateli niemieckich izolowano w obozie koncentracyjnym w Sachsenhausen (m.in. naturalizowanego dr. E. Michaeli; ostatecznie wyemigrowa³ do Szwecji). Zamkniêto tak¿e cmentarz, a synagogê przeznaczono na magazyn. Na liœcie sporz¹dzonej w pocz¹tkach 1939 r. umieszczono ju¿ tylko 20 osób podejrzewanych o pochodzenie ¿ydowskie. Skorygowano j¹ w sierpniu tego¿ roku, pozostawiaj¹c 5 nazwisk (m.in. Philipsborn, Rosenthal). Mo¿na przypuszczaÌ, ¿e ok. r. 1940 rozstrzygniêto w mieœcie ostatecznie tzw. kwestiê ¿ydowsk¹, wysiedlaj¹c wszystkie osoby krwi ¿ydowskiej (np. rodzina Waller po wojnie trafi³a do Izraela, inna rodzina mieszka do dzisiaj w USA).

ÂŚlady obecnoÂści ÂŻydĂłw w ÂŚwiebodzinie, mimo polityki nazistĂłw, pozostaÂły do lat 70-tych. Przebudowana, ale zachowana synagoga spÂłonĂŞÂła w latach 50-tych i zostaÂła nastĂŞpnie rozebrana. Podobny los spotkaÂł cmentarz Âżydowski, zlikwidowany ostatecznie w poczÂątkach lat 70-tych podczas akcji sprzÂątania i porzÂądkowania miasta.